دیپلماسی دولت یازدهم در آیینه ارتباطات رسانهای
۱۸آذر , ۱۳۹۲
پویان فخرایی
حضور موفق وزیر خارجه دولت جدید ایران در عرصه شبکههای اجتماعی برای نخستین بار تصویری از دیپلماسی ایران ساخته است که هم او به محبوبترین سیاستمدار روز ایران تبدیل شده و هم توجه رسانههای جهان را به خود جلب کرده است. در عصر حاضر رسانههای جدید، از ایمیل، بلوتوث و موبایلهای چند منظوره گرفته تا وبلاگها و شبکههای اجتماعی، روز به روز قدرت بیشتری میگیرند و چهره ارتباطات انسانی را تغییر میدهند. در پرتو این تغییرات میدان بروز و ظهور حوزه عمومی نیز از رسانههای جریان اصلی، مانند تلویزیون، رادیو و روزنامه به شبکههای اجتماعی، نظیر فیسبوک، توییتر، یوتیوب و وبلاگها تغییر کرده است.
رسانههای جدید در مقابل رسانههای جریان اصلی و سنتی که ارتباطی یک طرفه با مخاطب برقرار میکنند قرار میگیرند. در رسانههای قدیم تولید کننده محتوا اعم از خبرنگار یا برنامه ساز یا سخنران محتوایی را تولید میکند و بعد آن را به مخاطب ارائه میدهد. در اینجا یک دوگانه تولید کننده و مصرف کننده شکل میگیرد که تولید کننده بر اساس نیازی که از سوی مخاطب احساس میکند، به این تولید دست میزند و مخاطب تأثیر مستقیمی بر روی این محتوا نخواهد داشت.
اما در رسانههای جدید تنها سرعت انتقال اطلاعات دادهها نیست که افزایش چشم گیری پیدا کرده، بلکه امکان ایجاد محتوا و پخش فراگیر آن هم به کاربران داده شده است. کاربرانی که دیگر الزاماً نه میتوان آنها را مصرف کننده دانست و نه در زمره تولید کنندگان آنها را دسته بندی کرد، بلکه در لحظه این کاربران هستند که جایشان را بین این دو نقش میتوانند تغییر دهند.
تأثیرات رسانههای جدید در عرصه دیپلماسی هم به همین اندازه شگرف است. تعریفی که از دیپلماسی ارائه شده است مدیریت روابط بینالملل به وسیله مذاکره؛ متدی که با آن اینگونه ارتباطات تنظیم و مدیریت توسط سفرا و فرستادگان کشورها تنظیم و مدیریت میشود. (نیکلسون، ۱۹۳۹)
گیلبوآ در سال ۲۰۰۱ سه گونه استفاده از رسانهها و تأثیر آن در دیپلماسی را صورت بندی میکند:
دیپلماسی عمومی؛ جایی که از رسانه برای تأثیر بر افکار عمومی خارج از کشور استفاده میشود.
دیپلماسی رسانهای؛ جایی که مقامات رسمی از رسانهها برای ارتباط گرفتن با بازیگران صحنه بینالملل برای حل تعارضات استفاده میکنند.
دیپلماسی رسانه-واسطه؛ جایی که از خبرنگاران به عنوان واسطهای موقت در مذاکرات بینالمللی استفاده میشود.
تاکنون دستگاه دیپلماسی دولت یازدهم از دو اهرام از این سه اهرام استفاده کرده است. مقامات ایرانی از ظرفیتهای رسانهها اعم از رسانههای سنتی، رسانههای جریان اصلی و رسانههای جایگزین استفاده کردهاند تا چهرهٔ جدیدی از ایران ترسیم کنند. سخنرانی حسن روحانی در سازمان ملل به عنوان یک نمونه از استفاده از رسانههای سنتی(منبر شکل) و حضور پر رنگ تیم ایران در رسانههای جریان اصلی، اعم از چاپ مقاله در واشنگتن پست و مصاحبههای پرشمار با رسانههای جهان، حضور در شبکه اجتماعی برای مثال حضور فعال جواد ظریف در توییتر جملگی استفاده ایران از تمام ظرفیتهای رسانهای برای پیش برد کار دستگاه دیپلماسی است.
سنجش میزان موفقیت استفاده از رسانههای مختلف را باید در بازتاب آن در رسانههای جهان جستجو کرد. برای مثال تبریک عید یهودیان توسط ظریف در توییتر و پاسخی که وی به دختر نانسی پولوسی، چهره پرنفوذ حزب دموکرات آمریکا، داد تأثیر مثبتی بر افکار عمومی غربیها و زدودن تصور نفی جنایات نازیها توسط دولت پیشین داشت که میزان موفقیت استفاده از این اهرم را میتوان در بازتاب وسیع آن در رسانههای جریان اصلی فهم کرد.
همچنین استفاده از رسانههای سنتی، جریان اصلی و جدید در فرستادن پیامهای متفاوت نظیر جدی بودن ایران در مذاکرات هستهای در سخنرانی رییس جمهوری در سازمان ملل یا مصاحبه با شبکه ای بیسی، واکنش جواد ظریف در توییتر به سخنان رییس جمهوری آمریکا در مقابل نخست وزیر اسراییل مبنی بر ادامه وجود گزینه برخورد نظامی با ایران بر سر میز گزینههای آمریکا را میتوان در نمونههای استفاده دولت یازدهم از دیپلماسی رسانهای دانست. تا کنون دولت ایران به کار گیری مورد سوم یعنی دیپلماسی رسانه-واسطه نپرداخته است یا اگر موردی نیز وجود داشته به صورت علنی مطرح نشده است.
در مقام مقایسه میتوان به استفاده دولتهای دیگر از این متدها برای پیشبرد دیپلماسی کشورهای خود اشاره کرد. برای مثال فرستادن پیام نوروزی توسط اوباما در یوتیوب یا سخنرانی او در دانشگاه قاهره برای گفتگو با جهان اسلام و ساختن چهره جدید از آمریکا در اذهان مسلمانان، مصاحبه مقامات متفاوت با رسانههای فارسی زبان از جمله مصاحبه اوباما و نتانیاهو یا ویلیام هیگ با بیبی سی فارسی، متدهای مشترکی است که توسط کشورهای دیگر نیز استفاده شده است.
در دولت جدید از رسانهها به یک منظور دیگر هم استفاده میشود و آن استفاده از رسانه برای ساختن تصویری دلچسب در اذهان عمومی است. این استفاده از رسانههای جدید که کاربرد همانند یک تیم روابط عمومی را برای دولت دارد، وظیفه جلب حمایت افکار عمومی از تحرکات دولت در زمینه سیاست خارجی را دارد. اما در مقابل این روش، مخالفان دولت همچنان از روشهای سنتی خود استفاده میکنند. مثلاً تظاهرات مخالفان مذاکره با آمریکا در هنگام ورود رییس جمهوری به ایران یا تظاهراتی که پس از نماز جمعه در اعتراض به محرمانه ماندن جزییات بسته پیشنهادی ایران در مذاکرات ژنو مانور قدرت مخالفان سیاستهای دولت در افکار عمومی بود.
در پایان باید توجه داشت دولت جدید ابزارهای دیگری نیز برای پیشبرد اهداف دستگاه دیپلماسی خود در اختیار دارد. جمهوری اسلامی از روزهای نخست تاسیس خود تا کنون سعی کرده است که با استفاده از تظاهراتهای خیابانی حمایت مردم و افکار عمومی از دیدگاههای رسمی کشور را به نمایش بگذارد اما در دنیای رسانههای جدید این روش دیگر از جلوه سابق خود برخوردار نیست.
مصاحبه بنیامین نتانیاهو حدود یک ماه پیش با بیبی سی فارسی و تلاش او برای برهم زدن میز بازی مذاکرات ایران و غرب و واکنش کاربران شبکههای جدید در توییتر، فیسبوک یا اینستاگرام، و بازخورد قابل توجه این واکنش در رسانههای اسراییل و رسانههای جهان کمپین رسانهای نخست وزیر اسراییل برای مظلوم نمایی را به شدت مخدوش کرد و چهره منزوی او را بیش از پیش در معرض دید جهانیان گذاشت. این یک نمونه از برخورد کاربران رسانههای جدید، نشان میدهد که دولت تا چه اندازه برای بازی در عرصه حوزه عمومی و ساختن چهرهای مستحکم از خود در داخل کشور دست بازی دارد و هنوز ظرفیتهای بیشتری از فضای رسانهای برای استفاده وجود دارد.
منبع : روزنامه اعتماد