زندگی نامه دکتر یدالله سحابی
دکتر یدالله سحابی در ۷ اسفند سال ۱۲۸۴ شمسی در تهران متولد شد و در ۲۳ فروردین سال ۱۳۸۱ در سن ۹۷ سالگی با کوله‌باری از یک قرن خدمات صادقانه در زمینه‌های مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی، دینی و سیاسی دعوت حق را لبیک گفت.
دکتر سحابی دوره آموزش ابتدایی را در دبستانهای شرف احمدی و اتحادیه و دوره دبیرستان را در دبیرستانهای شرف و دارالفنون گذراند. سپس به دارالمعلمین مرکزی، که در آن زمان زیر نظر میرزا ابوالحسن‌خان فروغی اداره می‌شد، رفت و آموزش پایه را در ۱۳۰۴ به پایان رساند و پس از چند ماه آموزگاری، نزدیک سه سال در سمنان و خراسان به راهسازی پرداخت. اما با آغاز به کار دارالمعلمین عالی (دانشسرای عالی که به دانشگاه تربیت معلم تبدیل شد) در سال ۱۳۰۷، که با کوشش یحیی‌خان قراگوزلو (اعتمادالدوله) راه‌اندازی شده بود، به آن مرکز آموزشی وارد شد. او پس از ۳ سال فراگیری دانش، یکی از نخستین فارغ‌التحصیلان لیسانس در رشته علوم طبیعی از آن مرکز شد.
دکتر یدالله سحابی از چهره‌های درخشان و سرمایه‌های گرانقدر ملت بود که خدمات بی‌شائبه طولانی او به فرهنگ، دین، دانش، صنعت و آبادانی مملکت نهال‌های برومند چندین نسل از دیار خشک ما را آبیاری کرد و هزاران شاگرد در سطح دبیرستان و دانشگاه در زمینه علم و اخلاق پرورش داد. گرانبهاتر از سرمایه‌های معدنی، مالی، صنعتی و ساختمانی هر کشور بلاتردید سرمایه‌های انسانی آن ملت است که همچون گل و میوه درختان، محصول مجاهدت‌ها و تلاش و تکاپوی نسل‌های مختلف ملت و عصاره فرهنگ جامعه و نتیجه تعامل آن با سایر فرهنگ‌هاست.
از جمله نشانه‌های عقب‌‌افتادگی ملت‌های غافل از قافله سریع‌السیر علم و تمدن بشری ناآگاهی از ذخایر عظیم انسانی خود و ضایع کردن و ناشکری این نعمات است. به‌خصوص در غربت غرب که تجلیل از خدمتگزاران در زمینه علم و هنر و صنعت و قهرمانان استقلال و آزادی و ایمان مردم، سنت و فرهنگی نهادینه شده است و در هر دانشگاه مؤسسه و مرکزی نام و عنوان و عکس و مجسمه آنها به چشم می‌خورد، این جفا و بی‌مهری و قدرناشناسی نسبت به کسانی که هویت ملی و دینی ما را معنا بخشیده‌اند بسیار دردناک و اسف‌انگیز است.
ملت‌ها وامدار ذخایر بزرگ فرهنگی و ملی خود هستند و بزرگداشت یاد و مقام آنان نشانه رشد فرهنگی مردم و دِینی است که به گردن دارند و ادای آن سودی است که به فرزندان خود و نسل‌های بعد می‌رسانند. اینک در این بحران هویتی که گریبان‌گیر بسیاری از مهاجران به این دیار، بخصوص نسل متولد یا بزرگ شده در این سرزمین، گشته است، در این برزخ میان دیروز و فردا، دنیاپرستی و آخرت طلبی، امید بازگشت برای آبادانی و خدمت یا ترک تابعیت و هجرت همیشگی، وجود امثال دکتر سحابی‌ها چراغ تابناکی است که در پرتو آن راه حل بسیاری از معضلات آشکار می‌شود.
زندگی ۹۷ ساله زندهیاد دکتر سحابی را نمی‌توان در یک نوشته کوتاه بیان کرد. از آنجا که آن خجسته مرد، شخصیتی چندبعدی داشت و در زمینه‌های گوناگونی خدمتگزار و مؤثر بود ذیلاً به خلاصه‌ای از خدمات او در زمینه‌های مختلف و ابعاد متنوع وجودی‌اش اشاره می‌شود:
سوابق و خدمات فرهنگی و علمی
تحصیل در دبیرستانهای شرف دارالفنون و دارالمعلمین مرکزی (به ریاست میرزا ابوالحسن‌خان فروغی)؛
اخذ درجه لیسانس در رشته علوم طبیعی از دانشسرای عالی (در اولین دوره تأسیس)؛
قبولی در مسابقه اعزام محصل به خارج در سال ۱۳۱۰، تحصیل در رشته گیاه شناسی و آبهای زیرزمینی و اخذ درجه دکترای دولتی در زمین‌شناسی از دانشگاه لیل (Lille)؛
۲۵ سال تدریس در دانشگاه تهران به عنوان اولین استاد ایرانی زمین‌شناسی و تربیت صدها متخصص زمین‌شناسی؛
۷۰ سال تدریس متناوب در دبیرستان‌ها و مؤسسات عالی کشور؛
تأسیس مؤسسه فرهنگی اخلاق؛
تأسیس دبیرستانهای کمال (۱۳۳۷) و کوثر (۱۳۶۹) از ممتازترین مدارس تهران و ایران؛
مشارکت در تأسیس شرکت انتشار؛
تأسیس آموزشگاه تربیت معلم تعلیمات دینی (برای پرورش آموزگاران روشنفکر دینی)؛
تألیف کتاب‌های زمین‌شناسی عمومی، سنگ‌شناسی سد لار، و ده‌ها مقاله تحقیقی ـ علمی.
سوابق اداری ـ تخصصی
۲۵ سال استادی کرسی زمین‌شناسی در دانشگاه تهران؛
ریاست اداره فرهنگ تهران و توابع؛
عضو شورای عالی فرهنگی؛
معاونت وزارت فرهنگ؛
وزیر مشاور در امور طرح‌ها و برنامه‌های انقلاب (در دولت موقت)؛
نماینده مردم تهران در اولین مجلس شورای اسلامی (پس از انقلاب) و ریاست سنی آن؛
همکاری در تأسیس و اداره شرکت فنی ـ مهندسی ”یاد“ به اتفاق ۱۰ استاد اخراجی از دانشگاه؛
بنای برج ۱۲ طبقه‌ای برای اسکان افراد همفکر و هم‌هدف (در سال ۱۳۵۲).
سوابق سیاسی
عضویت در جبهه ملی و حمایت از مشی سیاسی دکتر مصدّق؛
مشارکت در تأسیس نهضت مقاومت ملی (بلافاصله پس از کودتای سال ۱۳۳۲)؛
اخراج از دانشگاه به خاطر مشارکت در نوشتن نامه اعتراض‌آمیزی به دولت کودتا در پی عقد قرارداد اسارت‌‌‌‌آور کنسرسیوم نفت؛
مشارکت در تأسیس نهضت آزادی ایران (در سال ۱۳۴۱)؛
تحمل ۴ سال زندان و تبعید به برازجان؛
مشارکت در تأسیس جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر (۱۳۵۶)؛
قبول مسئولیت و مدیریت کمیته تنظیم اعتصابات (در ایام انقلاب)؛
مشارکت در تأسیس جمعیت تأمین آزادی انتخابات (دستگیری و زندان پس از آن)؛
مشارکت در تأسیس جمیعت دفاع از حاکمیت ملت (سال ۱۳۶۵).
دعوت از اعضای شورای مرکزی نهضت آزادی ایران جهت برگزاری جلسه و انتخاب دبیرکل
نقش موثر در صدور بیانیه‌های سیاسی و نامههای امضاجمعی مبنی بر دعوت مردم به شرکت در انتخابات دور دوم ریاست جمهوری آقای سید محمد خاتمی در ۱۳۸۰ به رغم بازداشت‌های گسترده اعضای نهضت آزادی ایران و عدم حضور آقای دکتر یزدی در ایران
سوابق فعالیت‌های دینی و اخلاقی
مشارکت در تأسیس مؤسسه فرهنگی اخلاق (پایه‌گذ‌ار مراکز و مؤسسات علمی و دینی)؛
تألیف کتاب‌های تکامل موجودات، توجه به آثار طبیعت در قرآن، قرآن و تکامل خلقت انسان، خلقت انسان در بیان قرآن، و دعاهای قرآن؛
تعلیم مبانی دینی در دانشسرای تربیت معلم دینی و دبیرستان کمال؛
الگوی عملی اعتدال، انصاف، ایمان، اخلاص و انضباط؛
مرد فضیلت و تقوا، صبر و استقامت، و احسان و نیکوکاری.
و بالاخره. . . اگر سحاب به معنای اَبر است، سحابی ابری از آسمان علم و اخلاق و احسان و ایمان بودکه چند صباحی صحرای تشنه و تفتیده دیار ما را آبیاری کرد و سرانجام به همان اقیانوسی که از آن اوج گرفته و سوار بر باد بهاران باریده بود، با نسیمی از دوست به سوی او بازگشت.
زندگینامه علمی و فرهنگی دکتر یدالله سحابی
دکتر یدالله سحابی از جمله پرتلاش‌ترین استادان پیشکسوت علم زمین‌شناسی در کشور است؛ در عین حال وجه علمی و دانشگاهی وی همواره تحت‌الشعاع فعالیت‌های دیگر او قرار گرفته است.
دکتر یدالله سحابی در سال ۱۲۸۴ شمسی به دنیا آمد. اجداد پدری وی اهل اصفهان بودند، جده مادریش نیز از خاندان مصطفائی تهران بود. پدرش در اوایل مشروطیت در نظام خدمت می‌کرد و به‌عنوان «امین رژیمان» تحویلدار وسایل نظامی بود. بعد هم چندی به کار کشاورزی اشتغال داشت.
وی دوران ابتدایی را در دبستانهای شرف‌احمدی و اتحادیه، دوره اول متوسطه را در دبیرستان شرف، و دوره دوم را ابتدا در دارالفنون و سپس در دارالمعلین مرکزی، که به ریاست مرحوم میرزا ابوالحسن‌خان فروغی اداره می‌شد، تا سال ۱۳۰۴ به پایان رساند.
سحابی پس از فراغت از تحصیل متوسطه و بعد از چند ماه آموزگاری نزدیک به سه سال به راهسازی در سمنان و خطه خراسان پرداخت و با افتتاح دارالمعلمین عالی(دانشسرای عالی فعلی) در ۱۳۰۷ به‌واسطه علاقه وافری که به تحصیل داشت وارد این مؤسسه شد و پس از سه سال همراه با نخستین دوره لیسانسیه‌های این مرکز در رشته علوم طبیعی فارغ‌التحصیل شد.
وی پس از کسب لیسانس در همان سال به‌طور رسمی ماًمور تدریس علوم طبیعی در چهار دبیرستان دولتی معروف آن زمان یعنی دارالفنون علمیه شرف و ایرانشهر شد.
در شهریورماه ۱۳۱۱ با وجود مشغله تدریس و مسئولیت نگهداری مادر و دو فرزند خردسال خود در مسابقه علمی اعزام به خارج از کشور شرکت کرد و با موفقیت در آن جزو محصلان اعزامی دولتی به فرانسه شد.
وی در دوران چهارساله اقامت خود در آن کشور به تحصیل در رشته‌های گیاه‌شناسی، حیوان‌شناسی و آبهای زیرزمینی در دانشگاه لیل (Lille) پرداخت. موضوع رساله او تحقیق درمورد «هاگ‌های زغال‌سنگ‌های فرانسه و ویژگی‌ها و انتشار چینه‌شناسی آنها» بود. سحابی با وجود گرانی شدید در فرانسه با نظام و انضباط و صرفه‌جویی قسمت عمده کمک هزینه دولتی را برای گذران زندگی خانواده به تهران می‌فرستاد تا از مضیقه و تنگنای مالی آنان جلوگیری کند.
وی در ادامه تحصیلاتش در شهر لیل سفری به «کراکوی» از شهرهای لهستان کرد و در آزمایشگاه دکتر زرن (Zerndt) ـ که تکنیک مخصوصی برای جداسازی «اسپرها» از داخل ذغال‌سنگ ابداع کرده بود ـ به مطالعه و تحقیق پرداخت. فعالیت‌های پژوهشی او در نهایت به کسب دکترای زمین‌شناسی در اکتبر ۱۹۳۶ (۱۳۱۵) منجر شد.
دکتر سحابی پس از پایان تحصیلات در فرانسه سفرهایی علمی به کشورهای انگلستان و سوئیس کرد و ضمن بازدید از آزمایشگاه‌های فسیل‌شناسی آنها تحقیقاتی انجام داد. سپس به ایتالیا رفت و علاوه بر دیدار از تأسیسات زمین‌شناسی رم و ناپل از دو شهر منهدم شده «پمپه‌ای» و «هرکولانم» که بتازگی از زیر آوار‌های آتشفشانی کوه «وزوو» خارج شده بودند بازدید کرد.
وی در اسفندماه ۱۳۱۵ به تهران بازگشت و با اصرار خودش به خدمت نظام وظیفه مشغول شد؛ ولی در سال دوم به علت نیازی که به علم و تخصص او بود برای تدریس زمین‌شناسی به دانشکده علوم ـ که در آن موقع جزو دانشسرای عالی بود ـ منتقل شد و با همکاری دکتر فریدون فرشاد به آموزش دانشجویان و برطرف کردن نواقص و کمبودهای به‌جا مانده از دوران تدریس فرانسوی‌ها در دانشسرا پرداخت.
او در دوران چهار ساله اقامت خود در فرانسه، به تحصیل در رشته‌های گیاه‌شناسی، جانورشناسی و آبهای زیرزمینی در دانشگاه لیل پرداخت. موضوع رساله او، تحقیق در مورد «هاگ‌های زغال‌سنگ‌های فرانسه و ویژگی‌ها و انتشار چینه‌شناسی آنها» بود. وی در ادامه تحصیلاتش در شهر لیل، سفری نیز به «کراکوف» از شهرهای لهستان کرد و در آزمایشگاه دکتر زرن که تکنیک مخصوصی برای جداسازی اسپورها» از داخل زغال‌سنگ ابداع نموده بود، به مطالعه و تحقیق پرداخت. گنجاندن بازدیدهای محلی دانشجویان از معادن در برنامه آموزشی درس زمین‌شناسی و ارتباط و همکاری مستمر با اداره کل معادن در جهت تأمین نیازهای فنی آن اداره، از جمله اقداماتی بود که دکتر سحابی در ابتدای دوران دانشگاهی خود، انجام داد. تدریس دکتر سحابی در دانشگاه ـ ابتدا با سمت دانشیاری و پس از پنج سال با درجه استادی ـ به مدت ۲۵ سال ادامه یافت. البته فعالیت‌های آموزشی وی تنها به دانشگاه محدود نبود، او در سایر دانشکده‌ها یا دانشسراها نیز در رشته‌هایی نظیر معدن و نقشه‌برداری که به تناسب خود مبحثی را از زمین‌شناسی داشتند، تدریس می‌کرد. سحابی همچنین با حکم دکتر محمد مصدق از پایه‌گذاران بخش اکتشاف و استخراج شرکت نفت بود.
مدرسه‌ای که او در سال ۱۳۳۷ با کمک مالی برخی از دوستانش بنیان‌گذاری کرده بود و شعار آن «تحکیم دین از راه ترویج علم» بود، پس از ۱۵ سال بسته شد. در همین سال بود که سحابی کتاب «خلقت انسان» را منتشر کرد. کتابی که ردپای نظریه داروین را در آیات قرآن جستجو می‌کرد. مدعای مطرح شده در این کتاب هرچند به مذاق بسیاری از روحانیون خوش نیامد، اما در قشر روحانیت نیز همراهانی پیدا کرد. هم‌زمان با نگارش کتاب «خلقت انسان» از سوی سحابی، علی مشکینی هم کتابچه‌ای به نام «تکامل انسان در قرآن» در تأیید ضمنی این اثر نگاشت و بر این ادعای سحابی صحه گذاشت که در قرآن نیز شواهدی مبنی بر تأیید نظریه داروین وجود دارد. انتشار این اثر مشکینی موجب واکنش برخی مخالفین شد اما اثبات کرد که دکتر سحابی در حوزه دین نیز حرف‌هایی شنیدنی برای گفتن دارد. او مؤسس دبیرستان کمال واقع در نارمک تهران و دبیرستان کوثر واقع در خیابان ایرانشهر تهران نیز می‌باشد. تأسیس دانشسرای مستقل تعلیمات دینی، که تا سال ۱۳۴۳ کانون تعلیم مهمترین معلمان دینی در کشور بود، از دیگر اقدامات یدالله سحابی بود.
در طول ۹ دهه زندگی یدالله سحابی چندین کتاب و تعدادی مقاله از او منتشر شده‌است. یدالله سحابی بیشتر در حوزه‌های علوم طبیعی چون فسیل‌شناسی، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی، آبهای زیرزمینی، زیست‌شناسی و جنین‌شناسی به فعالیت پرداخت. زمین‌شناسی عمومی، که در دهه ۱۳۳۰ از سوی دانشگاه تهران منتشر شد و کتاب شناخته‌شدهٔ او با نام خلقت انسان که در دهه ۱۳۴۰ چند بار به چاپ رسید، از مهمترین کتاب‌های اوست. او مقاله‌هایی پیرامون زمین‌شناسی ایران در مجله‌های مناطق خشک و کویری دانشسرای عالی به چاپ رساند و نیز یاداشتی پیرامون افسانه طوفان نوح از نظر زمین‌شناسی، که علامه طباطبایی در تفسیر سوره هود به آن اشاره کرده‌است. احسان نراقی، جامعه‌شناس درباره یدالله سحابی می‌گوید: یدالله سحابی جزو پیشکسوتانی بود که با جرات تلاش کرد مباحث دینی را با پیشرفت‌های علوم روز نزدیک کند تا بدینوسیله نسل جوان را به دین علاقه‌مند کند.
قنات روستای آینه‌ورزان در جاده تهران ـ فیروزکوه و قنات بزرگ کرمانشاه که از لحاظ آبدهی در ایران بی‌نظیر است و امروزه هم قسمتی از آب شرب شهر را تأمین می‌کند، نمونه‌هایی از منابع آبی هستند که پیش از انقلاب، با راهنمایی و تحلیل یدالله سحابی حفر شده‌اند. مکان‌یابی کارخانه سیمان آبیک در سال ۱۳۴۹ به درخواست شرکت سیمان فارس و خوزستان، توسعه سیستم آبیاری، مطالعه و تنظیم گزارش در تأیید ذخیره بزرگ سنگ آهک نسبتاً خالص و منبع سرشار آبهای زیرزمینی در آن مکان و مطالعه و بررسی‌های فنی آسیابی برای ازدیاد سطح کشت چغندر که به درخواست کارخانه‌های قند بروجرد، تربت حیدریه، مرودشت و همدان بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۲ انجام شده‌است، نمونه‌های دیگری از فعالیت‌های علمی و صنعتی سحابی به‌شمار می‌آیند.
با کوشش‌های سحابی در آخر سال تحصیلی ۱۸ ـ ۱۳۱۷ رشته زمین‌شناسی دارالمعلمین عالی از نظر هیئت علمی و برنامه‌های آموزشی وضعیت مطلوبی یافت. پس از آن با توسعه دوره‌های عالی در حدود سال ۱۳۲۰ از تلفیق رشته‌های علمی دانشسرای عالی دانشکده علوم دانشگاه تهران ایجاد شد و کلاس‌های درس به ساختمان فعلی این دانشکده انتقال یافت. در واقع دکتر سحابی و دکتر فریدون فرشاد نخستین پایه‌گذاران و استادان رشته زمین‌شناسی در دانشگاه تهران بودند.
تدریس دکتر سحابی در دانشگاه ـ ابتدا با سمت دانشیاری و پس از پنج سال با درجه استادی ـ به مدت ۲۵ سال ادامه یافت. البته فعالیت‌های آموزشی او به دانشگاه تهران محدود نبود و در سایر دانشکده‌ها یا دانشسراها نیز در رشته‌هایی نظیر معدن و نقشه‌برداری که به تناسب خود مبحثی از زمین‌شناسی داشتند تدریس می‌کرد.
خدمت وی در زمین‌شناسی دانشگاه تهران تا زمستان سال ۱۳۴۱ که به‌واسطه مبارزه در راه آزادی و مقابله با فساد و استبداد رژیم حاکم دستگیر و زندانی شد، ادامه داشت.
تعلق و تعهد وافر استاد نسبت به امر تعلیم و تربیت فرزندان مسلمان این مرز و بوم باعث شد که با وجود اشتغال به خدمات دانشگاهی ارتباط خود را با تعلیمات عمومی (ابتدایی و متوسطه) حفظ کرده، در مجموع نسبت به دیگر استادان دانشگاه فرصت بیشتری را به خدمات آموزشی غیردانشگاهی اختصاص دهد. در همین ارتباط، در سال ۱۳۳۷ با کمک مالی عده‌ای از افراد نیکوکار مدرسه‌ای با «شعار تحکیم دین از راه ترویج علم» در منطقه نارمک تهران تأسیس کرد که در طول ۱۵ سال فعالیت خود بدون آن که تحمیلی بر بودجه عمومی باشد از جمله موفق‌ترین دبیرستانهای کشور در تعلیمات علمی عنوان می‌شد.
مدرسه کمال نیز مرکز آموزشی دیگری بود که به همت مرحوم سحابی تأسیس شد. دکتر در آن زمان از حق تمام‌وقتی استادی دانشگاه که قانون آن تازه تصویب شده بود، صرف نظر کرد و عمده وقت و حقوق تعیین‌شده خود را صرف ساختن این مدرسه و مسجد آن کرد.
از دیگر نکات قابل توجه در زندگی فرهنگی و اجتماعی دکتر یدالله سحابی، اهتمام ویژه آن مرحوم به تربیت اخلاقی و احیای تفکر دینی در جوانان بود؛ به‌طوری که در دوره تدریس زیست‌شناسی و تکامل در مدارس متوسطه در اصلاح فکری دانش‌آموزان، که پیش از آن بعضی مطالب علمی بویژه تکامل را به‌عنوان آموزه‌هایی ضددین و ضدخدا فرا گرفته بودند، نقش مهمی ایفا کرد.
مسئولیت ریاست اداره امتحانات نهایی متوسطه که به‌واسطه امانتداری و شجاعت دکتر سحابی تا سال ۱۳۲۴ برعهده وی نهاده شده بود، مدیریت اداره فرهنگ تهران در سال‌های پرآشوب پس از شهریورماه سال ۱۳۲۰ که مدارس شهر کانون آشوب و هرج و مرج بود، تشکیل کلاس‌های تربیت معلم دینی در دانشسرای تربیت معلم و متعاقب آن تأسیس دانشسرای مستقل تعلیمات دینی که تا سال ۱۳۴۳ کانون تعلیم مهمترین معلمان دینی در کشور بود، نمونه‌های معدودی از خدمات زندهیاد دکتر یدالله سحابی به فرهنگ و آموزش و پرورش ایران به‌شمار می‌رود. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با این که از تدریس دانشگاهی به دلیل کهولت سن کناره گرفته بود توجه خاصی به مسائل آموزشی و پرورشی داشت؛ به‌طوری که در هنگام نمایندگی در دوره اول مجلس شورای اسلامی با هدف جلب کمک‌های مردمی برای توسعه آموزش در مدارس محروم کشور قانون تأسیس مدارس غیرانتفاعی را تصویب کرد.
دکتر سحابی صرف نظر از فعالیت‌های علمی و دانشگاهی به‌واسطه گریز از محدود شدن معلومات علمی در فرضیه‌ها و تئوری‌های درسی و کلاسی از همان دوران تحصیل و تدریس به فعالیت‌های علمی و کارهای فنی می‌پرداخت. گنجاندن بازدیدهای محلی دانشجویان از معادن در برنامه آموزشی درس زمین‌شناسی و ارتباط و همکاری مستمر با اداره کل معادن در جهت تأمین نیازهای فنی آن اداره از جمله اقداماتی بود که دکتر سحابی در ابتدای دوران تدریس دانشگاهی خود اهتمام خاصی به عملی شدن آنها مبذول داشت.
در همان سال‌ها اداره آبیاری سازمان بودجه پس از اطلاع از تخصص دکتر به منظور کسب اطلاعات درخصوص نحوه استخراج آبهای زیرزمینی و حفاری محل‌های مناسب برای این کار مراجعاتی به وی داشت که استاد نیز پس از مطالعه نظر خود را به اطلاع آنان می‌رساند. این اقدامات در نهایت به توسعه آبادی‌ها و سطح زیر کشت روستاها منتهی شد. یکی از ابتکار‌های سحابی توصیه به استفاده از ذخایر آب زیرزمینی در میان سنگ‌های آهکی بود. به این ترتیب، با مطالعه و یافتن محل‌های انباشت آب در سنگ‌های آهکی و حفر عمیق، مشکل بهره‌گیری مجدد از زمینهای آبرفتی که به‌واسطه تفاوت شرایط جمع شدن آب در زمینهای آبرفتی و افزایش استخراج منابع آبی ایجاد شده بود برطرف شد و بسیاری با استفاده از این توصیه و راهنمایی‌هایی که از نظر مسیر حفاری به آنها شد بهره بزرگی در تحصیل آب حاصل کردند.
یکی دیگر از فعالیت‌های برجسته او در دوران پیش از پیروزی انقلاب مشارکت در تأسیس شرکت «یاد» بود. پس از کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ و تصویب قرارداد کنسرسیوم برای استخراج و تصفیه نفت در مجلس فرمایشی، گروهی از شخصیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با انتشار نامه سرگشاده‌ای خطاب به مجلس وقت نسبت به مفاد این قرارداد استعماری اعتراض کردند که در میان امضاکنندگان نام ۱۲ نفر از استادان دانشگاه از جمله دکتر سحابی به چشم می‌خورد. متعاقب این مسئله به رغم مخالفت دکتر سیاسی، رئیس وقت دانشگاه تهران، استادان امضاکننده نامه با حکم تحصیل وزارت فرهنگ تا پایان صدارت زاهدی از خدمت در دانشگاه محروم شدند. این افراد پس از برکناری برای آن که ارتباطی با دولت نداشته و در ضمن قادر به تأمین معاش باشند شرکتی تشکیل داده و به اختصار نام آن را «یاد» برگرفته از نام یازده استاد دانشگاه و با مدیریت مهندس مهدی بازرگان بنیان نهادند. از آنجا که بعد از دستگیری در سال ۱۳۴۱ و دوران زندان چهارساله نیز امکان فعالیت دانشگاهی از دکتر سحابی و مهندس بازرگان سلب شد، ایشان بیشتر وقت خود را صرف مطالعه و اجرای ارجاعات فنی که در تخصص آنان بود می‌کردند. امور اجرایی و مالی طرح آبرسانی شهر کرمانشاه ـ که قبلا به آن اشاره شد ـ از طرح‌هایی است که از طرف دکتر سحابی به شرکت یاد واگذار و اجرا شد.
دکتر سحابی مقاله‌های مهمی نیز درباره امور فنی مربوط به آبیاری و زمین‌شناسی منتشر کرده است؛ از جمله مقاله تحقیق مربوط به سد لار که پیش‌بینی‌های مهمی در آن صورت گرفته بود؛ اما به آن عمل نشد.
فعالیت‌های سیاسی پیش از انقلاب اسلامی
۱. همکاری در تاسیس نهضت مقاومت ملی و فعالیت موثر در آن
۲. مشارکت در تاسیس نهضت آزادی ایران
فعالیت‌های سیاسی وی بلافاصله پس از بازگشت به ایران و عضویت در انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران آغاز شد. در جریان جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، نام سحابی به عنوان یکی از یاران نزدیک دکتر محمد مصدق مطرح شد. یدالله سحابی در سال ۱۳۳۳ به همراه یازده استاد دانشگاه تهران به علت اعتراض به قرارداد کنسرسیوم نفت، به‌رغم مخالفت علی‌اکبر سیاسی، رئیس وقت دانشگاه تهران، با حکم تحصیل وزارت فرهنگ، تا پایان نخست‌وزیری فضل‌الله زاهدی، از خدمت در دانشگاه محروم شدند. این افراد، پس از برکناری، برای آن‌که ارتباطی با دولت نداشته و در ضمن، قادر به تأمین معاش باشند، شرکتی تشکیل دادند و به اختصار نام آن را «یاد» (برگرفته از یازده استاد دانشگاه و با مدیریت مهدی بازرگان) نهادند.
سحابی پیش از کودتای ۲۸ مرداد معتقد به فعالیت سیاسی نبود اما پس از کودتا بود که به دعوت رضا زنجانی در زمره فعالین و بنیانگذاران نهضت مقاومت ملی قرار گرفت. به دنبال بازشدن فضای سیاسی در اواخر دهه ۳۰ که به انحلال نهضت مقاومت ملی انجامید، سحابی نیز برای پیگیری فعالیت‌های سیاسی به جبهه ملی دوم پیوست اما با گذر زمان، سحابی به این نتیجه رسید که جبهه ملی خواسته‌های او را از مبارزه سیاسی ارضا نمی‌کند. در این سال‌ها دکتر سحابی و مهدی بازرگان و محمود طالقانی به عنوان اعضای شورای مرکزی جبهه ملی انتخاب شدند. فعالیت‌های سیاسی سحابی، صبغه‌ای مذهبی داشت و همین موضوع، او و دوست دیرینش مهندس مهدی بازرگان را بر آن داشت تا با همراهی طالقانی به تأسیس گروهی دیگر همت گمارند و اینچنین بود که «نهضت آزادی ایران» متولد شد. آنها ترجیح می‌دادند نهضت آزادی به عنوان یک حزب مستقل در قالب جبهه ملی فعالیت کند اما علی‌رغم نظر مساعد دکتر مصدق، این پیشنهاد مورد قبول شورای مرکزی جبهه ملی قرار نگرفت.
سحابی خود درباره انگیزه تأسیس نهضت آزادی ایران می‌گوید: «جبهه ملی بیشتر فعالیت سیاسی لائیک داشت و مستقل از فکر دینی بود، ولی ما معتقد بودیم که اگر فعالیت سیاسی می‌کنیم از روی وظیفه دینی است و بنابراین، فعالیت سیاسی را وابسته به عقاید دینی می‌دانستیم.»
۳. زندان در سال ۱۳۴۱
با تأسیس نهضت آزادی در سال ۱۳۴۰ فعالیت‌های سیاسی سحابی گسترش بیشتری یافت و در نهایت باعث شد وی به همراه سایر یارانش در سال ۱۳۴۱ به دلیل مبارزه سیاسی علیه حکومت پهلوی روانه زندان شود. محاکمه وی و سایر سران نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۲ برگزار شد و یدالله سحابی در این دادگاه به ۶ سال زندان محکوم شد که در دادگاه تجدیدنظر به خاطر ۳۷ سال خدمات فرهنگی و دانشگاهی وی به ۴ سال کاهش یافت. در دوره‌ای که سحابی دوران زندان را می‌گذراند دکتر محمد مصدق رهبر نهضت ملی شدن صنعت نفت درگذشت. سحابی با استفاده از مرخصی در مراسم تشییع و تدفین وی شرکت کرد و غسل میت دکتر مصدق را شخصاً انجام داد.
در سال ۱۳۴۶ سحابی با پایان دوران محکومیت ۴ ساله که در زندان قصر و زندان برازجان گذشته بود آزاد شد، اما از آموزش در دانشگاه محروم گشت. او در مجموع ۷ سال از عمر خود را در زندان‌های حکومت پهلوی گذارند. در دی‌ماه ۱۳۵۷ آیت‌الله خمینی از او خواسته بود تا هیاتی برای تقویت و تنظیم اعتصابات تشکیل دهد.
فعالیت‌های سیاسی پس از انقلاب اسلامی
۱. عضویت در شورای انقلاب و همکاری با مهندس بازرگان در دولت موقت در مقام وزیر مشاور
یدالله سحابی در دولت موقت به نخست‌وزیری مهدی بازرگان که پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ تشکیل شد، سمت وزیر مشاور را داشت و از اعضای شورای انقلاب بود.مهندس مهدی بازرگان، یدالله سحابی را به سمت وزیر مشاور در طرح‌های انقلاب منصوب کرد و با همکاری بیش از ۲۴۰ نفر از متخصصان و کارشناسان با ۷۸۰۰ ساعت تحقیق و پژوهش گزارش نهایی سیاست‌های توسعه و تکامل جمهوری اسلامی برای مرحله زمانی کوتاه مدت (دوساله)، میان مدت (۸ تا ۱۲ ساله) و درازمدت (۱۲ تا ۱۶ ساله) آماده و تدوین کردند. در کنار آن نیز تدوین پیش نویس قانون اساسی (که با همکاری دولت و شورای انقلاب انجام شد) با سرپرستی سحابی آماده و منتشر شد. پس از آن نیز به عنوان نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی انتخاب و به عنوان رئیس سنی اولین دوره مجلس شورای اسلامی برگزیده شد.
۲. نمایندگی مردم تهران در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی
دکتر یدالله سحابی از جمله اعضای ائتلاف هم‌نام و کاندیدای نهضت آزادی ایران در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی بود که نطق‌های اعتراضی به عملکرد هیات حاکمه مطرح می‌کرد و همچنین، از جمله مخالفان با تغییر عنوان «مجلس شورای ملی» به «مجلس شورای اسلامی» بود. یدالله سحابی به همراه مهدی بازرگان، کاظم سامی و علی‌اکبر معین‌فر نامه‌ای در اعتراض به توهین و تهدید و عدم تأمین در محوطه در ورودی و خروجی مجلس شد و نسبت به اخلالگری در برگزاری اجتماعات، سانسور در صدا و سیما و توقیف روزنامه‌های آزاد و مستقل منتشر کرد. دکتر سحابی همراه با مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۳۶۵ در نامه‌ای به آیت‌الله خمینی مخالفت خود را با ادامه جنگ ایران و عراق اعلام کرد. او در سال‌های پس از انقلاب از سوی شورای نگهبان چند بار رد صلاحیت شد. یدالله سحابی پس از انقلاب از منتقدین و گاهی معترضین به برخی سیاست‌های حاکمیت بود.
۳. نامه دکتر یدالله سحابی به آیت‌الله علی خامنه‌ای
دکتر یدالله سحابی در سال ۱۳۷۹ با نوشتن نامه‌ای خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای نسبت به واقعه حمله به کوی دانشگاه تهران، عملکرد صدا و سیما در ساخت برنامه هویت، قتل‌های زنجیره‌ای، تعطیل فله‌ای مطبوعات و فشار امنیتی بر احزاب، سوءمدیریت نیروی انتظامی در خلال اعتراضات تیر ۱۳۷۸، نقدهای وارده بر قانون اساسی، مساله نظارت استصوابی و عملکرد تنگ‌نظرانه و قانون‌شکنانه شورای نگهبان و زندانی شدن فعالان سیاسی گله می‌کند. او در قسمت‌هایی از این نامه می‌گوید: «قبل از هر چیز از جنابعالی می‌خواهم دستور دهید عاملان جنایات حمله به کوی دانشگاه معرفی شوند و آنها را به میز محاکمه بکشانند.»
این نامه در روزنامه نشاط انتشار یافت و مدتی پس از انتشار این نامه، این روزنامه توقیف شد. آیت‌الله خامنه‌ای به این نامه پاسخ دوستانه‌ای نداد و پاسخ رهبری به این نامه نیز هیچ‌گاه منتشر نشد.
۴. اعتراض به بازداشت فعالان سیاسی و تحصن در مجلس
یدالله سحابی در سال ۱۳۸۱ و در اعتراض به بازداشت‌های گسترده اعضای شورای فعالان ملی مذهبی و اعضای نهضت آزادی در مجلس شورای اسلامی تحصن کرد که با وساطت مهدی کروبی رئیس مجلس وقت، به تحصن خود پایان داد. دکتر سحابی در این دیدار به رغم رابطه عاطفی شدیدی که با فرزندش مهندس عزت‌الله سحابی داشت و با وجود اخبار بیماری و تالمات شدید مهندس سحابی در این دوران زندان و تضییقات و فشارهای امنیتی که به منظور اخذ اعتراف تلویزیونی بر وی روا شده بود، با بیان این عبارت که: «من برای نهضت آمده‌ام و نه برای عزت» انگیزه انسانی و دغدغه ملی خویش را عیان می‌سازد.
وفات
دکتر یدالله سحابی در ۲۳ فروردین ۱۳۸۱ درگذشت. آرامگاه وی در امامزاده عبدالله شهرری قرار دارد.
تالیفات
- زمین‌شناسی عمومی
- خلقت انسان
- زمین‌شناسی ایران
- قرآن و تکامل
- تبیین جهان
روز شمار
۷ اسفند ۱۲۸۴
تولد در یکی از کوچه‌های گذر وزیر دفتر در محله سنگلج تهران.
مهر ۱۳۰۴
شروع رسمی به کار تعلیم در دبستان ابن سینا
۱۳۰۷
ثبت نام در دارالمعلمین عالی در رشته علوم طبیعی.
۱۳۰۸
ازدواج به دختر عمه (مرحومه خانم معصومه اسدی).
خرداد ۱۳۱۰
پایان تحصیل در دارالمعلمین عالی
۱۳۱۰
شرکت در مسابقه اعزام محصل به خارج و قبول شدن در کنکور.
۱۳۱۰
پرداختن به کار تعلیم علوم طبیعی به دستور وزارت معارف در دبیرستانهای دارالفنون، علمیّۀ، شرف و ایرانشهر
تیر ۱۳۱۱
شرکت مجدد در مسابقه اعزام محصل به خارج و قبول شدن در آزمون.
شهریور ۱۳۱۱
عزیمت به اروپا برای تحصیل از طریق تهران، قزوین، بندرانزلی، بندرباکو، خارکف، روسیه، لهستان، برلن، بلژیک، پاریس
۱۳۱۱
عزیمت به شهر لیل در شمال غربی فرانسه برای تحصیل.
خرداد ۱۳۱۲
قبولی در امتحانات گیاه شناسی و آبهای زیرزمینی.
تابستان ۱۳۱۲
آشنائی با مرحومان مهندس مهدی بازرگان و دکتر محمد قریب که آنان نیز موقتاً عازم تهران بودند.
مهر ۱۳۱۵
دریافت عنوان دکترا در علوم از دانشگاه لیل.
۸ فروردین ۱۳۱۷
شروع خدمت رسمی دانشگاهی با عنوان دانشیار تدریس زمین شناسی در دانشکده علوم جزو دانشسرای عالی.
۱۳۲۳ و ۱۳۲۴
واگذاری اداره امتحانات نهائی سال ششم طبیعی متوسطه از سوی وزارت فرهنگ به دکتر یدالله سحابی.
آبان ۱۳۲۵
انتصاب به ریاست اداره فرهنگ تهران و توابع از طرف مرحوم دکتر سیدعلی شایگان با پیشنهاد آقای احمد آرام.
دی ۱۳۲۵
استعفاء از ریاست اداره فرهنگ.
بهمن ۱۳۲۵
عضویت افتخاری شورای عالی فرهنگ.
۱۳۲۵
انتشار سخنرانی دکتر سحابی در «نشریه انجمن اسلامی دانشجویان» با عنوان «تکامل موجودات و توجه به آثار طبیعت در قرآن».
مرداد ۱۳۲۷
شرکت در کمیسیون تعلیمات دینی وزارت فرهنگ به¬اتفاق آقایان: راشد، شهابی، مشکوۀ. مهندس بازرگان، شعرانی، فلسفی و محمدتقی سبزواری.
۱۲ شهریور ۱۳۲۹
تصویب اساسنامه آموزشگاه تربیت معلم تعلیمات دینی پیشنهادی دکتر سحابی توسط شورای عالی فرهنگ.
۱۳۳۰ الی ۱۳۳۲
همراهی و همدلی با مرحوم دکتر مصدق نخست وزیر ملی و قانونی.
۱۳۳۲
شرکت در تأسیس و مبارزات «نهضت مقاومت ملی ایران».
زمستان ۱۳۳۲
شرکت در تشکیل جمعیت تأمین آزادی انتخابات.
زمستان ۱۳۳۲
مراجعه به وزارت کشور همراه با گروهی از مبارزین نهضت ملی اعتراض به انتخابات فرمایشی مجلس سنا.
اسفند ۱۳۳۲
نامه دکتر سحابی و گروهی از علماء، رجال و استادان دانشگاه در اعتراض به انتخابات فرمایشی دوره هجدهم مجلس شورای ملی خطاب به وزارت کشور.
۷ مرداد ۱۳۳۵
تأسیس «مؤسسه فرهنگی اخلاق».
۱۳۳۵
شروع ساختمان دبیرستان کمال.
۱۳۳۷
صدور امتیاز دبیرستان کمال به نام مؤسسه فرهنگی اخلاق توسط شورای عالی فرهنگ.
مهر ۱۳۳۷
افتتاح دبیرستان کمال.
۱۳۳۷
شرکت در تأسیس «شرکت سهامی انتشار».
اردیبهشت ۱۳۴۰
اعلام تشکیل جمعیت نهضت آزادی ایران.
تیر ۱۳۴۰
دستگیری دکتر سحابی به اتفاق مهندس بازرگان و بازداشت در زندان قزل قلعه.
۲۰ شهریور ۱۳۴۰
سخنرانی در دانشکده علوم دانشگاه تهران در میان ابراز احساسات دانشجویان پس از آزادی از زندان.
۴ بهمن ۱۳۴۱
دستگیری و زندان.
۱۳۴۲
انتشار کتاب «سنگ شناسی» با همکاری «سیروس زرعیان»،
۱ مهر ۱۳۴۲
آغاز محاکمه دکتر
۱۷ اسفند ۱۳۴۲
آغاز دادگاه تجدیدنظر دکتر سحابی و . . .
۱۷ اسفند ۱۳۴۵
آزادی دکتر سحابی پس از ۴ سال از زندان.
۱۴ اسفند ۱۳۴۵
درگذشت رهبر نهضت ملی ایران دکتر محمد مصدق در تبعیدگاه احمدآباد.
۱۴ اسفند ۱۳۴۵
انجام مراسم غسل، نماز و دفن جنازه رهبر نهضت ملی ایران توسط دکتر یدالله سحابی.
۱۳۴۶
انتشار کتاب «خلقت انسان».
۱۸ اسفند ۱۳۵۲
اعلان خبر انحلال دبیرستان کمال در روزنامه «ندای ایران نوین» توسط دستگاههای سرکوب کننده و نهادهای ضد مردمی رژیم وابسته.
۳۰ تیر ۱۳۵۶
اعتراض دکتر سحابی به دادرسی ارتش در مورد محکومیت مجدد مرحوم آیت الله طالقانی.
۸ آبان ۱۳۵۶
اعلامیه دکتر سحابی و گروهی از . . . به مناسبت انعقاد مجلس ختم مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی.
۱۱ آبان ۱۳۵۶
بیانیه دکتر سحابی و گروهی از شخصیت‌ها با عنوان «بیانیه درخواستهای همگانی».
۱۲ آذر ۱۳۵۶
نامه دکتر سحابی و جمعی از . . . به نخست وزیر (آموزگار) در اعتراض به حمله مأموران رژیم به مردم.
۱۶ آذر ۱۳۵۶
نامه دکتر سحابی و دیگر مؤسسین«کمیته ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» به دبیر کل سازمان ملل متحد.
۲۵ اسفند ۱۳۵۶
نامه دکتر سحابی و دیگر نمایندگان شورای مرکزی جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر به دبیرکل سازمان ملل متحد و . . . .
۱۷ فروردین ۱۳۵۷
نامه دکتر سحابی و دیگر نمایندگان شورای مرکزی جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر به دبیرکل سازمان ملل متحد و . . .
۲۸ فروردین ۱۳۵۷
نامه دکتر سحابی و جمعی از . . . به نخست وزیر(آموزگار) در اعتراض به انفجار بمب و آدم ربائی توسط عوامل حکومت.
اردیبهشت ۱۳۵۷
دعوت عام توسط دکتر سحابی و . . . برای بزرگداشت شهدای یزد، جهرم و اهواز.
خرداد ۱۳۵۷
انتشار اعلامیه برگزاری مراسم بزرگداشت سالروز شهادت دکتر علی شریعتی توسط دکتر سحابی… .
۲۹ تیر ۱۳۵۷
اعلامیه دکتر سحابی و گروهی از . . . بمناسبت مراسم نیمه شعبان.
۵ مرداد ۱۳۵۷
نامه دکتر سحابی و گروهی از دعوت کنندگان به مراسم نیمه شعبان به شهربانی کل کشور.
۱۷ شهریور ۱۳۵۷
تلگراف دکتر سحابی مسئول شورای جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر به کمیته حقوق بشر سازمان ملل متحد.
۷ اسفند ۱۳۵۹
سخنرانی دکتر سحابی در ورزشگاه امجدیه(شهید شیرودی بعدی) خطاب به مردم تهران.
۱۲ مهر ۱۳۶۴
درگذشت همسر (خانم معصومه اسدی).
۱۳۶۵
انتشار کتاب«خلقت انسان در بیان قرآن».
۱۳۶۹
تأسیس دبیرستان کوثر.
۲۳ فروردین ۱۳۸۱
وفات
