برداشت رحمانی و انسانی آیت الله منتظری از آموزههای اسلامی
۲ دی , ۱۳۹۳
خاطراتی از مهندس محمد توسلی
با نام آیتاله العظمی منتظری از دهه چهل و ورود مراجع و روحانیت مبارز به عرصه مبارزات سیاسی آشنا شدم. اما در دوران بازداشت سال ۱۳۵۰ در مدتی که در زندان قزل قلعه نگهداری میشدیم با مرحوم آیتالله ربانی شیرازی در اطاق عمومی همبند بودیم. ضمن گفت و گو با آن مرحوم مطلع شدم که مرحوم آیتاله منتظری نفر دوم پس از مرحوم آیتاله خمینی قرار دارند و نفر سوم هم خود ایشان بودند.
در سالهای قبل از انقلاب آیتاله منتظری مدتی در کردستان تبعید بودند و نهایتاً به خاطر حمایت از نهضت روحانیت و راه و روش آیتاله خمینی و ایستادگی بر مواضع ایشان به ده سال حبس محکوم شدند و سرانجام در آبانماه سال ۱۳۵۷ در پی اوجگیری مبارزات ملت ایران علیه استبداد سلطنتی همراه آیتاله طالقانی از زندان آزاد شدند و مورد استقبال گسترده مردم قرار گرفتند.
در سالهای بعد از انقلاب بررسی مواضع و عملکرد مرحوم آیتاله منتظری بسیار آموزنده است. انتصاب ایشان به سمت امام جمعه تهران پس از درگذشت آیتاله طالقانی و انتخاب آن مرحوم به سمت رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی و حمایت ایشان از اضافه شدن اصل ولایت فقیه به پیشنویس قانون اساسی دولت موقت و نهایتاً انتخاب ایشان به سمت قائم مقام رهبری توسط مجلس خبرگان و مواضع شجاعانه و ایستادگی آن مرحوم در قبال انحرافات و برخی از اقدامات ناصواب ازجمله احکام صادر شده در دهه شصت منجر به عزل ایشان از قائممقام رهبری در سال پایانی حیات رهبر فقید انقلاب گردید.
بررسی دو دهه زندگی آیتاله منتظری بین سالهای ۱۳۶۸ و آذرماه سال ۱۳۸۸ که ایشان دار فانی را وداع گفتند، مجموعه اظهارنظرها، مواضع، رخدادهای دوران حصر و آثار فکری و پژوهشی آن مرحوم بخش مهم و راهبردی زندگی ایشان را تشکیل میدهد که جا دارد بیشتر در این خصوص مطالعه و پژوهش شود.
به نظر میرسد همان نقشی که ملامحمدکاظم خراسانی (آخوند خراسانی) و علامه محمدحسین نائینی (میرزای نائینی) در انقلاب مشروطه ایفا کردند و برداشتهای رحمانی و انسانی از آموزههای اسلامی را در پاسخ به دیدگاههای شیخفضلالهنوری و حمایت از مشروطهخواهان ارائه کردند، مرحوم آیتاله منتظری نیز با شجاعت و صراحت حتی با تعدیل برخی از دیدگاههای قبلی خود به مهمترین مسائل و مشکلات سالهای بعد از انقلاب با استناد به آیات قرآن و منابع اسلامی پاسخ دادهاند و راه را برای پژوهشهای بیشتر عالمان و پژوهشگران حوزههای علمیه هموار ساختهاند.
بنده این توفیق را داشتهام که در این دو دهه چه در زمان حیات مرحوم مهندس بازرگان و چه پس از درگذشت ایشان در سال ۱۳۷۳ بعد از مراسم سالگرد آن زندهیاد که در شهر قم در مقبره بیات توسط یاران نهضت آزادی ایران برگزار میشد، به دیدار آیتاله منتظری میرفتیم. در این دیدارها آیتاله منتظری همواره از افکار و شخصیت و عملکرد مهندس بازرگان تقدیر و به نیکی یاد میکردند و گاهی آثار چاپ شده خودشان را به ما هدیه میکردند.
سخنان ایشان در آن جلسات به ویژه آراء و نظرات ایشان در آثار مکتوب ازجمله کتابهای “رساله حقوق” “حکومت دینی و حقوق انسان ” و ” اسلام دین فطرت” که حاصل پژوهشهای ایشان و پاسخ به مبرمترین مسائلی است که جمهوری اسلامی بعد از انقلاب با آنها روبرو بوده است، در راستای تلاش روشنفکران دینی چون مهندس بازرگان در چند دهه اخیر قابل ارزیابی است.
در این آثار آیتاله منتظری با شجاعت و صراحت در مقابل دیدگاهی که مردم را رعیت و مکلف توصیف میکنند به تبیین حقوق شهروندی، ارزش و کرامت ذاتی انسان، آزادی و اختیار انسان و حق انسان برای تعیین سرنوشت و… با استناد به تعالیم و آموزههای اسلامی پرداختهاند و نظرات فقهی خودشان را ارائه دادهاند.
درباره حقوق ذاتی انسان، آن مرحوم این چنین نظرات فقهی خود را بیان میکنند :
“حقوق اساسی و بنیادین انسان، محصول ضرورتها و مقتضیات خاص اجتماعی و شرایط زمانی و مکانی نیست؛ چرا که این گونه حقوق همچون حق تعیین سرنوشت، حق حیات، حق معیشت و زندگی سالم، حق آزادی اندیشه و بیان و حق امنیت فردی و اجتماعی ـ قبل از هر چیز حقهای فطری هستند و لذا فینفسه ثابت، غیر قابل سلب و ذاتی میباشد و انسانها به خاطر انسان بودنشان و به دلیل کرامت انسانی باید از آنها برخوردار باشند. این گونه حقها ریشه در قانونگزاری با اراده حکومت ندارد؛ بلکه ریشه در فطرت داشته و از بدیهیات عقلی عملی به شمار میآیند.” (رساله حقوق، صفحه ۱۵).
بر این اساس مرحوم آیتاله منتظری باتوجه به تأکیدی که بر حقوق ذاتی انسان مستقل از آیین و عقیده انسان داشتند، از حقوق شهروندی بهائیان در ایران دفاع کردند و برخی تبعیضها و محدودیتها را خلاف ارزشهای اسلامی میدانستند.
حضرت آیتالهالعظمی منتظری به رغم حمایت از پیشنهاد اضافه شدن ولایت فقیه به پیشنویس قانون اساسی در سال ۱۳۵۸ اما در سالهای بعد دیدگاه خود را در این خصوص تبیین و تأکید میکنند که ولایت فقیه یک امر آسمانی نیست، بلکه یک امر زمینی است؛ بیعت است. افراد با یک رهبر بیعت میکنند، محدوده اختیاراتی را واگذار میکنند و خود مردم هستند که میتوانند این محدوده را کم یا زیاد کنند.
در سال ۱۳۶۷ که به دنبال انتشار نشریه “هشدار” درخصوص ضرورت پایان یافتن جنگ تحمیلی بازداشت و ۶ ماه در زندان توحید (کمیته مشترک سابق و موزه عبرت کنونی) زندانی بودم ازجمله کتابی را مطالعه کردم با عنوان ” زندان در اسلام” (السجن فی الاسلام). این کتاب تز دکترای دانشگاه بغداد بود که قبل از انقلاب در ایران ترجمه و منتشر شده بود. در این کتاب سوابق زندان انفرادی در قرون وسطی و شرایط زندان در دوران پیامبر (ص) و حکومت ۵ ساله حضرت علی (ع) بصورت مستند شرح داده شده بود و جمعبندی آن این بود که به رغم تاریخ قرون وسطی مسیحیت که انسانها به خاطر عقیده و اظهارنظر در شرایط سخت سلولهای انفرادی نگهدای میشدند در تجربه دوران پیامبر(ص) و حکومت حضرت علی(ع) هرگز کسی به خاطر اظهارنظر و عقیده غیرموافق زندانی نشده است و بطور کلی اصولاً زندانی سیاسی (با ادبیات امروز) در حکومت اسلامی وجود خارجی نداشته است. شواهد تاریخی روشنی در آن کتاب درخصوص خوارج ارائه شده بود که حضرت علی (ع) هرگز به خاطر عقیده انحرافی آنان و اظهارنظرهایی که حتی در دارالخلافه کوفه انجام میدادند کسی متعرض آنها نمیشد. یعنی آزادی عقیده و آزادی بیان و امنیت اجتماعی برای همه شهروندان تأمین بود. فقط موقعی که دست به اسلحه میبردند آن هم بعد از موعظه با آنها برخورد میشد. اتفاقاً بعد از ۵/۸ ماه دوران بازداشت آن سال که آزاد شدیم، روزنامه کیهان آن روز خاطرات و تقریرات حضرت آیتاله العظمی منتظری را منتشر میکرد و همین منطق را که در معارف اسلامی به طور کلی “زندانی سیاسی” جایگاهی ندارد، براساس مستندات اسلامی و سوابق تاریخی مشابه آن کتاب را ایشان نیز نقل کرده بودند که آگاهی و شجاعت و صراحت ایشان را نشان میداد.
در پایان این خاطرات درباره مرحوم آیتاله منتظری مایلم به آیهای از قرآن اشاره کنم که راز و رمز محبوبیت انسانها را در جامعه نشان میدهد. باتوجه به ایمان، شجاعت و حقگرایی و دفاع از مظلومان که در ادبیات قرآنی عمل صالح و نیکو محسوب میشود، محبت ایشان در قلب بسیاری از مردم جامعه ما، به استناد این قانون مندی که “خداوند رحمان مؤمنان نیکوکار را محبوب (همه) میگرداند”، جای گرفته است.
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا (مریم ـ ۹۶)
به امید توفیق بیش از پیش فرزندان خاندان محترم آیتاله منتظری، شاگردان و علاقمندان آن مرحوم در تداوم تلاشهای فرهنگی و اجتماعی ایشان.
*منبع: هفته نامه پایتخت کهن شماره ۸ – ۲۹ آذر ۱۳۹۳