دکتر احمد صدرحاج‌سیدجوادی

وی در پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، وکالت تعدای ازمخالفان حکومت پهلوی ازجمله دکتر علی شریعتی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله حسینعلی منتظری و برخی فعالان سیاسی را بر عهده داشت، اما پس از پیروزی انقلاب به صف منتقدین ساختار قدرت پیوست. احمد صدر حاج سیدجوادی فارغ‌التحصیل رشته حقوق قضایی و سیاسی است. این شخصیت برجسته ملی و اسلامی در بامداد یکشنبه ۱۱فروردین ۱۳۹۲ در بیمارستان آبان تهران در ۹۶ سالگی چشم از جهان فروبست.

کودکی وتحصیل

احمد صدر حاج سیدجوادی فرزند سید علی (صدرالمعالی) و نوه حاج سید حسین مجتهد خیابانی (حاج سید جوادی) بود که طبق جزوه «شجره طیبه» تالیف سید حسن حاج سیدجوادی (دبیر)، نسب این خانواده تا سی و چند نسل قبل به زید بن علی بن حسین پیوند یافته است. در محرم سال۱۳۳۵ قمری برابر با ۱۲۹۶ در قزوین در خانه جد خود –جنب اداره شهربانی- زاده شد. حاج سید حسین از شاگردان خاص ملا محمد کاظم خراسانی (آخوند خراسانی ) درنجف اشرف بوده که پس از اتمام تحصیلات خارج حوزوی به قزوین مراجعت می‌کند. جد اعلای آنها میراولیاء و فرزندش میر ابراهیم در اوایل پادشاهی صفوی از تبریز به قزوین مهاجرت و در آنجا سکونت کرده و قضاوت اهالی به آن‌ها محول شده بود که همچنان تا اواخر قاجار ادامه یافت.

یکی از فرزندان میرابراهیم، مردی موسوم به حاج سید عبدالجواد بوده که حاج سید جوادی از نام او نشات گرفته است. همه اجداد این خانواده از عالمان دین بودند که علاوه بر قزوین، تنی چند از ایشان در مصر، هند و شهرهای شیراز و مشهد نیز پراکنده‌اند. آرامگاه میراولیاء و میر ابراهیم در آرامگاهی در میدان جنوب امامزاده حسین قزوین قرار دارد. این بنای تاریخی به علت قدمت اثر (از زمان صفوی) همچنان تنها ساختمان باقی مانده درآن میدان به شمار می‌رود. آرامگاه سید عبدالجواد و فرزند او میرحسین (سید بحرالعلوم از استاد به فضل و دانش و تقوی یاد می‌کند) در شمال امامزاده مزبور و در مقبره‌ای وسیع قرار دارد که غالب این خانواده در آنجا مدفون هستند.

سید احمد سال‌های تحصیلات ابتدایی را در مدرسه امید قزوین طی می‌کند که در جنب بنای تاریخی شهربانی قزوین قرار دارد و دوره سه ساله اول متوسطه را در دبیرستان پهلوی به پایان می‌برد و به موازات آن، دروس مقدمات حوزوی را در مدرسه قدیمی التفاتیه قزوین فرا گرفت. او به علت فقدان دوره دوم دبیرستان به تهران عزیمت کرد و در دبیرستان «ثروت» به دریافت دیپلم علمی نائل شد وسال بعد نیز، مدرک دیپلم ادبی را کسب کرد. دوره چهار ساله دانشکده حقوق قضایی و سیاسی را در دانشگاه تهران سپری کرد و با گرفتن دو لیسانس و سپس گذرانیدن دوره دانشکده افسری (صنف توپخانه) تهران برای انجام خدمت وظیفه به دریافت درجه ستوان دومی احتیاط نائل شد.

خدمات اداری و قضایی

احمد صدر حاج سیدجوادی در اسفند ۱۳۲۲ وارد خدمت قضایی دادگستری شد و در ابتدا به دادیاری دادسرای شهرستان رشت مشغول و سپس، به مقام بازپرسی آن منصوب شد. در این دوره تاریخی، گیلان به خاطر درگیری‌های بسیار زیاد ناشی از رشد فعالیت‌های حزب توده ایران پرتلاطم بود. برخورد قانون‌مدارانه احمد صدر حاج سیدجوادی با توده‌ای‌ها که در آن زمان در تشکیلات رسمی دولت نفوذ داشتند خوش نیامد و از این رو، به دادگستری اراک منتقل شد و در آنجا در سال ۱۳۲۵ خورشیدی به سمت ریاست شعبه ۲ دادگاه‌های عمومی شهرستان گمارده شد و چندی بعد، با سمت دادستانی شهرستان ساوه (۱۳۲۶ شمسی) به ساوه رفت وسپس به سمت ریاست دادگستری آن شهرستان منصوب شد (۲۸-۱۳۲۷).

در اوایل سال ۱۳۲۸ شمسی با سمت دادیاری دادسرای تهران آغاز به کار کرد و سپس به سمت بازپرسی دیوان ارتقا پیدا کرد. حاج سید جوادی در سمت بازپرسی دیوان، در غالب استان‌های کشور (تبریز و خراسان و اصفهان و سیستان) ماموریت رسیدگی به جرائم کارکنان دولت و شهرداری‌ها و غیره را نیز به عهده گرفت. (۱۳۲۹-۱۳۴۰) و در همین راستا با شجاعت و مسئولیت‌پذیری کامل، به شکایات واصله و اتهامات منتسبه به شخصیت‌های رده بالای سیاسی بالاخص در موقوفات آستان قدس رضوی رسیدگی می‌کرد که خاطرات فراوانی از آن دوره برجای مانده است.

در طول یک سال و نیمی که احمد صدر حاج سیدجوادی در سمت دادستانی شهر تهران قرارداشت، به پرونده‌های مهمی به‌ویژه در حوزه پرونده‌های مالی و جرایمی نظیر اختلاس رسیدگی شد که عموماً ناظر به اتهامات درباریان، افراد سرشناس در راس هیات حاکمه یا برخی اعضای خانواده سلطنتی بودند. از جمله این پرونده‌ها می‌توان به اتهام اختلاس در ساخت ساختمان سنا اشاره داشت که فروغی (هم بازی شاه) و کیانی رئیس شرکت سیوند و صفایی (پسرخاله سرلشکر نصیری) در آن دخیل بودند. غالب اتهامات آن‌ها ثابت و منجر به صدور کیفرخواست از طرف دادستان شد و حتی در پرونده اختلاس ساختمان سنا، ماموریت و وساطت حسن ارسنجانی از طرف دربار به جایی نرسید و ۳۵ میلیون تومان اختلاس متهمان به وسیله بازپرسی ثابت شد. البته با استعفای زودهنگام دولت امینی و بر کناری الموتی و صدر حاج سیدجوادی، این پرونده‌ها در مراحل بعدی، معوق و بلااثر باقی ماندند.

پرونده مهم دیگری که در دوران دادستانی صدر حاج سیدجوادی مورد رسیدگی قرار گرفت راجع به اتهامات سرلشکر آزموده بود که به بازداشت او نیز منجر شد. از آن‌جا که آزموده، دادستان دادگاه دکتر مصدق پس از کودتای ۲۸ مرداد بود، طرح اتهام علیه او شور و هیجان و خوشحالی شدیدی بین مردم ایجاد کرد و حتی دکتر مصدق برای عرض مراتب قدردانی، عکس امضاشده خود را از تبعیدگاه به نام احمد صدر فرستاد. مهندس لطف‌الله میثمی در خاطرات خود نوشته است که آزموده زیرنام احمد صدر حاج سید جوادی نوشته بود: «یکی از آدم های بسیار خطرناک است و باید با او برخورد جدی کرد» آقای گلستانیان وزیر دادگستری قبلی نیز در خاطرات خود نامی از صدر برده است.

احمد صدر در زندان شهربانی با رادنیا و آسایش از مبارزان علیه شاه هم ملاقات داشت که بلافاصله خبر آن توسط سازمان امنیت به شاه گزارش شد. مجموعه این اقدامات به حدی رسید که خشم دربار و شاه را برانگیخت و بلافاصله پس از سقوط حکومت دکتر امینی و کناره گیری مرحوم الموتی، صدر حاج سیدجوادی نیزمنتظر خدمت و از کار برکنار شد. ادامه انتظار خدمت ناچار منجر به بازنشستگی پیش از موعود صدر شد و البته به علت مخالفت سازمان امنیت و دستگاه‌های حاکم، تقاضای صدور پروانه وکالت او بیش از یک سال و نیم طول کشید تا اینکه کانون وکلا آن پروانه را در ۱۳۴۶ شمسی صادر کرد.

فعالیت سیاسی پیش از انقلاب

فعالیت‌های سیاسی احمد صدر حاج سیدجوادی از هنگام ورود به تهران وآشنایی‌اش با برادران زنجانی (آیت‌الله سید ابوالفضل و آیت‌الله سیدرضا زنجانی) در دوران نخست وزیری محمد مصدق شروع شد. پس ازکودتای ۲۸ مرداد و سقوط حکومت مصدق، به نهضت مقاومت ملی ایران پیوست و کمیته ادارات آن نهضت را همراه با نیکومنش، اقلیدی، ذوالنصر و امیر حسین پولادی تشکیل داد و در فعالیت‌های مبازراتی از قبیل حضور در اجتماعات و تظاهرات و اعتصابات و همکاری در چاپ و توزیع نشریه «راه مصدق» و اعلامیه‌های نهضت مقاومت و تهیه متن‌های سیاسی با کمک برادرش علی اصغر حاج سید جوادی فعالیت مداوم داشت.

در اوایل سال ۱۳۴۰ با تشکیل کنگره جبهه ملی دوم و بروز اختلاف نظر میان اعضای جبهه از یک سو و آیت‌الله سید محمود طالقانی، مهندس مهدی بازرگان و دکتر یدالله سحابی که هم‌سو با دیدگاه دکتر مصدق باور داشتند جبهه ملی باید محل تجمع احزاب باشد و نه شخصیت‌های منفرد و در نهایت به تاسیس جمعیت جدیدی با نام نهضت آزادی ایران ) در اردیبهشت ماه سال۱۳۴۰ منجر شد، احمد صدر حاج سیدجوادی از ابتدا در تاسیس نهضت آزادی ایران فعالیتی موثر داشت و از اعضای اولیه این حزب ملی و اسلامی بود، اما از آن‌جا که متاثر از نخست‌وزیری علی امینی و وزارت حقوقدانی برجسته مانند دکتر نورالدین الموتی فرصت‌هایی برای ارایه خدمات اداری و قضایی ایجاد شده بود، بنیان‌گذاران نهضت ترجیح دادند که نام احمد صدر حاج سیدجوادی مکتوم بماند و از این رو فرصتی فراهم آمد که صدر حاج سیدجوادی به دادستانی عمومی شهرستان تهران منصوب شود.

در دهه پنجاه خورشیدی و زمانی که جمعی از روحانیون حضور موثر در عرصه مبارزات سیاسی پیدا کردند، آقای هاشمی رفسنجانی برای بهره‌گیری از خدمات وکالتی برای دفاع از حقوق زندانیان سیاسی یا تبعیدی‌ها، مراجعات مکرری به صدر حاج سیدجوادی دارد و صدر هم با وکلای دادگستری امثال آقایان اسدالله مبشری، نورعلی تابنده، عبدالکریم لاهیجی، متین دفتری، حسن نزیه، منوچهر مسعودی واعتصام در این زمینه همکاری و هماهنگی می‌کرد. آقایان سیدعلی خامنه‌ای، مهدوی کنی، صادق خلخالی، فرزندان موسوی اردبیلی، علی مشکینی، ربانی شیرازی، احمدی فروشانی در اصفهان و سید عبدالحسین دستغیب در شیراز از جمله موکلان صدر حاج سیدجوادی در این دوره بودند.

صدر جزو هیات موسس جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر بود و و از اداره کنندگان کمیته حقوقی این جمعیت به شمار می‌رفت. عموم هماهنگی‌ها برای مصاحبه خبرنگاران خارجی با فعالان سیاسی یا شکنجه‌دیدگان ساواک در تهران توسط ایشان صورت می‌گرفت. این مصاحبه‌ها در منزل خود او یا محل‌های دیگر صورت می گرفت و در روزنامه های خارجی منعکس می‌شد.

او پس از بازداشت عزت الله سحابی در ۱۳۵۰ که مامور تماس با دوستان و نمایندگان نهضت در خارج از ایران بود، عهده دار برقراری این تماس‌ها شد و در آمریکا با ابراهیم یزدی و همچنین صادق قطب زاده و ابوالحسن بنی صدر در پاریس و صادق طباطبایی در آلمان مدت‌ها در تماس بود.

فعالیت سیاسی در هنگام انقلاب و پس از آن

نهضت آزادی ایران

صدر حاج سیدجوادی در فعالیت‌هایی که عباس امیر انتظام برای جلوگیری از هجوم ارتش به مردم انجام می داد، حضور و مشارکت داشت. همچنین در ملاقات با جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و دادن دسته گل توام با نامه‌ای که علی اصغر حاج سید جوادی خطاب به او تهیه کرده بود، حاضر بود.

در زمان استقبال از آیت الله خمینی هنگام مراجعت از پاریس به اتفاق سید محمود طالقانی و مهدی بازرگان و یدالله سحابی در فرودگاه مهرآباد حضور داشت و توسط آیت‌الله خمینی به عضویت در شورای انقلاب انتخاب شد و بالاخره به عضویت دولت موقت بازرگان در آمد. صدر حاج سیدجوادی در ابتدا مسئولیت وزارت کشور و سپس وزارت دادگستری را عهده‌دار شد. او در دوران تصدی‌گری وزارت کشور تلاش بسیاری برای برقراری نظم شهرها و جلوگیری از آشوب و اخلال اوباش و تعیین استانداران و فرمانداران و به فعالیت انداختن کلانتری‌ها و مراقبت از اقدامات ضدانقلاب انجام داد و رفراندم تغییر رژیم را در ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ برگزار کرد و در تیر ماه ۱۳۵۸ یا استعفای اسد الله مبشری به وزارت دادگستری منصوب شد که تا آخر ماموریت دولت موقت ادامه داشت.

صدر حاج سیدجوادی پس از سقوط دولت موقت در مقدمات تشکیل مجلس شورای ملی که بعدا به شورای اسلامی تغییرنام داد، دخالت داشت و در نتیجه، به نمایندگی مردم قزوین در مجلس اول انتخاب شد و با سایر اعضای نهضت آزادی ( بازرگان و یدالله سحابی و یزدی و …) همراه و هم‌رای بود.

دیگرفعالیت‌ها

صدر حاج سید جوادی در سال‌های پس از انقلاب، از اعضای شورای مرکزی نهضت آزادی ایران بود و در طول دهه‌های شصت و هفتاد خورشیدی همواره در کنار مهندس بازرگان قرار داشت و به فعالیت‌های سیاسی و انتقادی علیه هیات حاکمه می‌پرداخت و پس از دبیرکلی دکتر ابراهیم یزدی نیز همین همکاری‌ها و همدلی‌ها ادامه پیدا کرد. صدر حاج سید جوادی در ۱۸ فروردین در سن ۸۴ سالگی باز داشت شد. صدر حاج سید جوادی در محاکمه انفرادی از خود دفاع نکرد ولی وکیل او محمد علی دادخواه دفاع جداگانه‌ای از او انجام داد و همچنین صدر حاج سید جوادی شخصا حاضر به درخواست تجدید نظر در حکم بدوی نشد.

احمد صدر حاج سید جوادی در یازدهمین کنگره نهضت آزادی ایران به عضویت دائمی و افتخاری شورای مرکزی این حزب انتخاب شد و تا پایان عمر در کلیه جلسات حزبی حضوری پررنگ و پیگیر داشت. وی پس از آزادی از زندان در سال ۱۳۸۰ محل مراجعه خانواده‌های بازداشت‌شدگان نهضت آزادی بود و در سال ۱۳۸۱ دبیر کل نهضت آزدای به خاطر زحماتش از او تقدیر به عمل آورد. همچنین در سال ۱۳۸۶ نهضت آزادی ایران و شورای فعالان ملی مذهبی در برنامه سالگرد درگذشت آیت الله طالقانی در حسینیه ارشاد از صدر حاج سیدجوادی به خاطر یک عمر مجاهدت و مبارزه تقدیر کردند و عصای مرحوم آیت الله طالقانی و عبای مرحوم آیت الله زنجانی به وی هدیه داده شد. او این هدایا را به موزه دکتر محمد مصدق اعطا کرد. در سال۱۳۸۸ جایزه قلم طلایی از طرف انجمن دفاع از آزادی مطبوعات ایران به او تعلق گرفت.

فعالیت‌های فرهنگی

یکی از اشتغالات فرهنگی ایشان از ۱۳۶۰ شمسی به بعد، تهیه مقدمات تدوین دائره‌المعارف تشیع با استفاده از اعتبارات مالی ابوالفضل تولیت بود و از ۱۳۶۲ به علت استعفای دکتر محقق بنا به تصویت هیئت امناء عهده دار سمت سرپرستی دائره المعارف مزبور شد و آخرین جلد آن یعنی جلد ۱۴ (تا آخر حرف لام) را نیز به سرپرستی خود، تحویل جامعه فرهنگی داد. دائره المعارف تشیع ، در سال ۱۳۸۲ کتاب سال جمهور ی اسلامی شناخته شده و جایزه دریافت کرده است.

نامه‌ها

صدر حاج سیدجوادی بعد از انتخابات ریاست جمهوری دهم در سال ۱۳۸۸ و بسته شدن فضای سیاسی کشور با نوشتن نامه وصدور پیام‌های متعددی نسبت به شرایط کشور اعتراض کرد. نامه به مراجع تقلید، رهبر جمهوری اسلامی، رییس قوه قضاییه، شخصیت‌ها و نهادهای بین‌المللی (پاپ بندیکت شانزدهم، دبیرکل سازمان ملل و رییس اتحادیه اروپا)، نامه عذرخواهی به پیشگاه ملت ایران، نامه به ایرانیان خارج از کشور و بیانیه‌هایی در سالگرد تاسیس نهضت آزادی، سالگرد در گذشت مرحوم دکتر سحابی و مرحوم آیت الله طالقانی از جمله این اقدامات به شمار می‌روند.

او در نامه خود به مراجع تقلید یادآور شد که وظیفه دارند تا سکوت خود را در برابر مظالم و فجایع داخلی بشکنند و از رییس قوه قضایه در خواست کرد که دادگاه انقلاب را تعطیل کند. او در نامه خود به رهبر جمهوری اسلامی، ازاو خواست تا ضمن صدور دستور آزادی تمامی زندانیان سیاسی و به ویژه رفع حصر از خانم دکتر زهرا رهنورد و آقایان مهندس میرحسین موسوی و حجه‌السلام والمسلمین مهدی کروبی و اعلام آشتی ملی، زمینه بازگشت به نظم و آرامش را فراهم کند. او در نامه خود به مراجع بین المللی خواستار موضع گیری آنان علیه ظلم به زندانیان سیاسی ایران و پیگرد حقوقی عاملان وآمران فجایع بعد از انتخابات ۱۳۸۸ شد.

صدر حاج سید جوادی در پیامی به مناسبت پنجاهمین سال تاسیس نهضت آزادی ایران خطاب به ملت ایران، ضمن ابراز نگرانی از تصمیمات نادرست و مغایر منافع ملی دولت دهم و رییس آن در عرصه‌های سیاست، اقتصاد و فرهنگ، اظهار داشت: «از حمله مغول به این سو، چنین یورش و تهاجمی علیه ایرانیت و اسلامیت به نحوتوامان رخ نداده است»

او در پیامی که به مناسبت سالگرد درگذشت آیت الله طالقانی منتشر کرد، چنین می‌گوید و به حاکمان توصیه می‌کند که: «الگوی وحدت طالقانی را سرمشق کار خود قرار دهند تا امثال طالقانی‌ها پدید آیند و ایران عزیز از این شرایط اسف‌بار نجات یابد.در پایان حاکمان را نیز توصیه می‌کنم به مردم باز گردند و به جای سرکوب مخالفان به تعامل بپردازند. اگر دوام قدرت با چنین روش‌هایی ممکن بود، تا کنون تاریخ شاهد انقراض حکومت های دیکتاتوری و پیروزی ملت ها نبود.» وی بارها از سوی دستگاه امنیتی تهدید شد تا دست از اقدامات آگاهی‎بخش خود بردارد.

ممنوع الخروج شدن

در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ماه ۱۳۹۰ شعبه دوم دادیاری دادسرای امنیت شهید مقدس تهران واقع در زندان اوین، احضاریه‌ای برای آقای حاج سید جوادی صادر و اورا ممنوع الخروج اعلام می‌کند.

آقای حاج سید جوادی که در این هنگام ۹۶ سال دارد، در نامه‌ای سرگشاده با اشاره به کهولت سن و وضعیت جسمی‌اش می‌نویسد: «نه پای سفر دارم و نه دل دوری از وطن، اما دادگاه صادرکننده رای و مسئولان آن را فاقد شرایط صلاحیت قانونی و اخلاقی می دانم.»

وفات

احمد صدر حاج سید جوادی، روز سه‌شنبه ششم فروردین ۱۳۹۲ در پی وخامت وضعیت جسمانی به بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان آبان منتقل شد و صبح روز یکشنبه ۱۱ فروردین ۱۳۹۲ سایت میزان خبر که اخبار نهضت آزادی ایران را در این دوران منتشر می‌سازد، از در گذشت دکتر سید احمد صدر سید جوادی خبر داد.

شخصیت‌ها، احزاب و گروه‌های سیاسی و اجتماعی بسیاری در پیام‌های جداگانه مرگ وی را تسلیت گفتند که از جمله می‌توان به پیام‌های تسلیت سید محمد خاتمی ،آیت الله یوسف صانعی ،آیت الله بیات زنجانی، دکتر ابراهیم یزدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی(شاخه خارج از کشور)، جبهه ملی، خانواده‌های قربانیان قتل‌های زنجیره‌ای، حزب توده ایران و …اشاره کرد.

رسانه های فارسی زیان داخل و خارج از ایران به طور گسترده خبر مرگ او را پوشش دادندو با تهیه گزارش و انجام مصاحبه به این موضوع پرداختند. پیکر دکتر سید احمد صدر حاج سید جوادی در روز ۱۲ فروردین ۱۳۹۲ با حضور ده‌ها تن از چهره‌های شناخته شده، فعالان سیاسی و هزاران نفر از مردم از جلوی بیمارستان آبان تشیع شد و در مقبره خانوادگی قزوین به خاک سپرده شد.

از جمله شرکت کنندگان در این مراسم می توان به دکترابراهیم یزدی ، عبدالله نوری، حسین انصاری راد ، محمد توسلی، غلامعباس توسلی، هرمیداس باوند، عباس امیرانتظام ، حبیب‌الله پیمان، لطف‌الله میثمی، محمد ملکی، عماد‌الدین باقی، مرتضی الویری، طاهری نجف آبادی، شکوری راد، کیانوش راد، سوسن، سارا و احسان شریعتی و اعضای شاخه های اصفهان ، آذربایجان و زنجان نهضت آزادی ، نیرو های ملی – مذهبی و اعضای احزاب ملی و اصلاح‌طلب اشاره کرد.

پس از ممانعت نهادهای امنیتی از برگزاری مراسم بزرگداشت مرحوم سید احمد صدر حاج سید جوادی در حسینیه ارشاد و مساجد عمومی شهر تهران، این مراسم در منزل ایشان و با حضور چهره‌های سیاسی برگزار شد. در این مراسم، افرادی نظیر دکتر ابراهیم یزدی، حسین شاه حسینی، حسین انصاری راد ، عبدالله نوری، محمد توسلی، هاشم صباغیان، غلامعباس توسلی، عباس امیرانتظام، عباس شیبانی، غلامحسین کرباسچی، محمدرضا عارف، محمدرضا خاتمی، محمد بسته‌نگار ، حبیب‌الله پیمان، بهرام نمازی، حسین شاه‌اویسی، خسرو سیف، محمد جواد مظفر، سعید لیلاز، خانواده دکتر علی شریعتی و جمعی دیگراز روزنامه‌نگاران و فعالان سیاسی اصلاح‌طلب حضور داشتند.