دانشوری در میانه میدانِ عملِ سیاسی
مهران ارژنگ
دانشمندی در میانه میدانِ عمل
“اینکه ملتی چقدر به گذشته خود توجه داشته باشد، بستگی به این دارد که هویت جمعی و ملیاش را چگونه تعریف کند. در ایران؛ ما نسبت به مفاخر و گذشته کشورمان، دچار نوعی دوگانگی شدهایم. در دورههایی از تاریخ ایران، تقسیمبندی بین ایران قبل و بعد از اسلام تشدید شده؛ به این معنی که توجه به میراث ایران پیش از اسلام تبلیغ شده، اما دستاوردهای تمدنی ایران پس از اسلام مورد بیمهری قرار گرفته. تأکید بر این تقسیمبندی، عاملی برای فراموشی و نادیدهگرفتن بخشی از میراث کشور است. (۱)” دکتر توسلی
دکتر غلامعباس توسلی ( متولد اول خرداد ۱۳۱۴ رشتخوار خراسان- درگذشته ۲۵ مهر ۱۳۹۹ تهران) جامعهشناس برجسته ایرانی از استادان سرشناس دانشگاه تهران، دانش آموخته سوربن فرانسه، بنیانگذار علم جامعهشناسی در ایران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم بود. او در سال ۱۳۸۶ ( دوران ریاست جمهور احمدی نژاد) به همراه عده دیگری از اساتیدِ آزاد اندیش آموزش عالی، از دانشگاه تهران اخراج شد. زندگی او اگرچه وی به واسطه دوستی و صمیمیت با بزرگانی همچون دکتر علی شریعتی نقش پررنگی از سیاست داشت، اما این نزدیکی هرگز رتبه و درجه علمی او را تحت الشعاع قرار نداد.
دکتر توسلی از همان ایام دانشجویی در دانشسرای عالی با انجمنهای اسلامی دانشجویان مرتبط شد، در هنگام تحصیل در فرانسه با نهضت آزادی خارج از کشور فعالیت کرد، و پس از سال ۱۳۵۷ و شرایط پس از انقلاب، در داخل کشور با نهضت آزادی ایران همکاری داشت. همچنین از سال ۶۶ تا ۸۸ عضو دفتر سیاسی نهضت آزادی ایران بوده و به ضرورت ریاست جلسات را بعهده میگرفتند و در مقطعی مسئولیت شعبه تحقیقات سیاسی را پذیرفتند. ایشان در موارد بسیاری جزو هیات تصمیمگیری در خصوص بیانیهها و مکاتبات، و عضو ثابت ملاقاتها ( مثلا ملاقات با حزب سوسیالیست فرانسه) بوده و برای سخنرانیهای بسیاری از جانب نهضت، در دانشگاهها حاضر میشدند. برخی جزوههای آموزشی توسط ایشان تهیه شده و با توجه به تجربیاتی که در امر آموزش داشتند، کلاسهای مفیدی درباره آموزش تاریخ برای اعضا و علاقه مندان برگزار میکردند.
او از خاطرات سیاسی خود و ارتباطش با نهضت آزادی و دکتر شریعتی چنین یاد میکند:
“سالی که در دانشسرای تهران شاگرد اول شدم دکتر برای دیدار با خانواده به ایران بازگشت،عکسی از جلسهای که من، دکتر شریعتی، شهید رجایی، شهید مطهری و مرحوم طالقانی را نشان میدهد، در روزنامهها منتشر شد. این عکس مربوط به یکی از جلسات هر ساله عید فطر انجمنهای اسلامی دانشجویان دانشگاههای تهران در کرج است…. ما در دانشگاه سوربن … با هم درس میخواندیم، … و در اتحادیه دانشجویان ایران در فرانسه، طی سالهای ۳۹ تا ۴۱ در چارچوب جبهه ملی فعالیت میکردیم، شعبه جبهه ملی اروپا در فرانسه بود و افراد برجستهای در آن حضور داشتند، به طوری که جلسات به صورت مرتب هر هفته برگزار میشد و دکتر شریعتی نیز غالبا سخنرانی میکرد.”
ادامه این فعالیتها به راه اندازی نشریه ایران آزاد، ارگان جبهه ملی در خارج از کشور و سردبیری دکتر شریعتی منجر میشود. جلسات هیات تحریریه نیز به طور مرتب برگزار شده و مطالب در همان کوی دانشگاه تهیه و پس از ارسال به آلمان چاپ و در سراسر اروپا توزیع میشد.بعد از بازگشت دکتر شریعتی به ایران ۱۷ شماره از ایران آزاد به سردبیری دکتر توسلی منتشر میشود.
این ایام مصادف با سال ۴۲ و مساله ۱۵ خرداد است که شورشهای شهری و اسلامی به وقوع میپیوندد. در فرانسه علیرغم فعالیت مارکسیتها، جناحی مذهبی به همت طرفداران جبهه ملی ظهور میکند که نشریه “ایران آزاد” منعکس کنند نظرات آنهاست و دکتر شریعتی در ستونی به عنوان “نیش و نوش” به انتقاداتی که میشد پاسخ میداد.
وی در همان زمان از سوی اتحادیه دانشجویان که در دورهای با پشتوانه جبهه ملی در اروپا فعالیت میکرد برای دو دوره به عنوان هیات اجرایی انتخاب، و در اولین اجلاس دورهای کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور در پاریس و اجلاس بعدی در لوزان سوئیس شرکت میکند. حضور دکتر شریعتی و دکتر توسلی در کنفدراسیون، نقش مذهبیون را در برابر گروه های مارکسیسیت پررنگ میکند و برای اولین بار قطعنامههای محکمی علیه شاه منتشر میشود.
دکتر توسلی جایی در مصاحبه با خبرگزاری ایسنا میگوید: در آن زمان فعالیتها در قالب تظاهراتی بود که در سفارت ایران در فرانسه، کنفدراسیون دانشجویان و نیز در سطح جبهه ملی و نهضت آزادی که البته تعدادشان خیلی کم بود، برگزار میشد و [در] خبرنامه منتشر کردیم…(۲)
توسلی در تابستان ۱۳۴۵ پس از خاتمه تحصیلات به ایران بازگشت و تدریس خود را با سمت استادیاری از سر گرفت. وی علاوه بر تدریس در دانشسرا از همان آغاز ورود، در بخش “مطالعات شهری مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران” نیز به پژوهش پرداخت. او در مطالعات اقتصادی و جامعهشناختی و طرحهای جامع شهری از جمله طرح جامع تهران که از سوی سازمان برنامه به آن مؤسسه واگذار شده بود، طرح جامع شیراز که با همکاری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران انجام میپذیرفت، و همچنین طرحهای جامع اراک و همدان و چند شهر دیگر شرکت داشت و به صورت مستقل آنها را سرپرستی و تدوین میکردد. غلامعباس توسلی در آن دوره همچنین سرپرستی طرح ارزشیابی سواد همراه با حرفه را که در اصفهان و دزفول بهطور آزمایشی از سوی یونسکو و سازمان برنامه، برای ارزیابی و بازسازی در مؤسسه اجرای میشد به عهده داشت. نتیجه این پژوهشها و مطالعات علاوه بر گزارشهای علمی، پیشنهادهایی عملی برای چگونگی توسعه و رشد شهرها در آینده بود.
بارزترین نقش دکتر توسلی در خدمت به دانش علوم اجتماعی، تاسیس نهاد مدنیِ” انجمن جامعه شناسی ایران” و هدایت آن بود. او زمانی دست به این اقدام زد که علوم اجتماعی مورد تهاجم و سوءظن قرارداشت. دکتر توسلی در سال ۱۳۶۴ به عنوان مدیر گروه جامعهشناسی دانشگاه تهران انتخاب و سال بعد به ریاست دانشکده منصوب گردید.وی عضو پیوسته فرهنگستان علوم بود و تالیفات و ترجمه های زیادی داشت. بسیاری از جامعه شناسان معاصر وی را تاریخ جامعه شناسی پس از انقلاب و حافظه زنده جامعه شناسی می دانستند. دکتر توسلی به تایید مهمترین شاگردانش در سه بزنگاه تاریخی ایران؛ از نهاد و دانشِ جامعهشناسی در برابر ایدئولوژیزدگی، تعطیلی و ابزاری شدن، بصورت تعیینکنندهای دفاع کرد. بزنگاه اول در دهه ۵۰ بود که توسلی در مقام یک استاد مسلمان از رشته جامعهشناسی بهعنوان یک رشته علمی و نه یک گفتمان ایدئولوژیک دفاع کرد و به وادی تفسیر ایدئولوژیک از علم جامعهشناسی نیفتاد. این دفاع او از جامعهشناسی؛ دو گفتمان پر هوادار دیگر (گفتمان مارکسیستی و گفتمان نوسازی در علوم اجتماعی در دهه ۴۰ و ۵۰) را به چالش کشید .در بزنگاه دوم توسلی پس از انقلاب و در فرایند انقلاب فرهنگی تلاش چشمگیری برای بازگشایی دانشگاه و دفاع از جامعهشناسی داشت. در آن زمان علوم اجتماعی و خصوصا جامعهشناسی، بهعنوان رشتههای سکولار، غربی و مادی زیر ضرب قرار داشت و دکتر توسلی با زحمات بسیار در برابر اینکه امواج، نهاد علوم اجتماعی دانشگاهی در ایران را از ریشه بکند، مقاومت ثمربخش کرد و در اسرع وقت دروس جامعهشناسی را در دانشگاهها با کمیت بیشتر به راه انداخت. بزنگاه سوم در زمان حمله همهجانبه دولت موازی و وزارت علوم دولت احمدینژاد بود که نه فقط علوم اجتماعی بلکه علوم انسانی را از طریق ابزار بوروکراسی دولتی با موج بازنشستگی از بالاَ مورد حمله قرار میداد. او با اینکه در این دوره کمی بیمار شده بود، در دفاع از علوم انسانی در حوزه عمومی دست از تلاش برنداشت. (۳)
توسلی اولین کسی است که کتاب جامعه شناسی کلاسیک را ترجمه کرده و در مجموع بیست جلد کتاب نوشت که برخی از آنها مانند نظریههای جامعهشناسی، جامعهشناسی کار و شغل، جامعهشناسی دین ، به دلیل مرجع واقع شدن بارها تجدید چاپ شده. غلامعباس توسلی همچنین عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران بود. او همچنین نزدیک به ۶۰ مقاله علمی ـ پژوهشی در مجلات معتبر داخلی و بینالمللی منتشر کرد. برخی از عناوین تحقیقی مقالات او عبارتند از :
تحلیل مقایسه ای اثرهای برنامه های تلویزیون و کانال های ماهواره ای بر سرمایه اجتماعی دانشجویان
حافظه تاریخی، هویت قومی و جهانی شدن: پژوهش بین نسلی در شهر سنندج
هویت یابی مدرن و سرمایه اجتماعی دانشجویان
جامعه شناسی دولت مدرن و نقد آن
مطالعه تجربی اخلاق کار با تاکید بر جنسیت
تحلیل نظریههای انقلاب
بررسی سرمایه اجتماعی درون گروهی و بین گروهی در میان شهروندان تهرانی
شیعه و جهانی شدن
وظایف مدرسه و اجتماعی شدن دانش آموز
او جایی در اعتراض به شرایطِ اجتماعی و ایجاد محدودیت برای زنان گفت: اسلام هیچگاه منعی برای معاشرت زنان و مردان در محل کار فراهم نمیکند و البته ناهنجاریهایی که امروز میبینیم بیش از هر چیز متعلق به چالشهای جامعهشناسی و روانشناسی است و این مسائل با تفکیک جنسیتی در محل کار و تحصیل حل نمیشود. متأسفانه این ایده چند سالی است از سوی برخی از فعالین سیاسی تبلیغ میشود و هیچ پایگاه جامعهشناسی و علمی ندارد، ما نمیتوانیم بهانههای سیاسی را به جای دغدغه دینی به جامعه انتقال دهیم. اگر تفکیک در برخی از ادارات باب شود باید منتظر ناهنجاریهای بیشتری در جامعه باشیم که شایسته ملت بافرهنگ و مسلمان ما نیست». (۴)
منابع:
۱.گذشتگان و مسئله مولوی) روزنامه شرق)
- ۲. ایسنا چهارشنبه ۲۹ خرداد۸۷
- ۳. جلایی پور- حمید رضا (روزنامه شرق) ۲۹ مهر ۹۹
۴.اجرای تفکیک جنسیتی در صداوسیما آغاز شد( خبرگزاری ایلنا)
کتابها:
توسلی، غلامعباس، تحلیلی از زندگانی و آثار دکتر علی شریعتی، بی نا، بی تا، بی جا.
توسلی، غلامعباس، ده مقاله در جامعه. شناسی دینی و فلسفه تاریخ با تأملی در زندگی و اندیشهٔ دکتر علی شریعتی، تهران: قلم، ۱۳۶۹.
توسلی، غلامعباس، جامعه. شناسی دینی، تهران: سخن، ۱۳۸۰.
توسلی، غلامعباس، جامعهشناسی شهری، تهران: دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۸، (جامعهشناسان، ۱۳۹۱).
توسلی، غلامعباس، جامعه. شناسی کار و شغل، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۷۵.
توسلی، غلامعباس … [و دیگران]، جامعهشناسی کشورهای اسلامی، ویراستهٔ ایرج ساعی ارسی، تهران: جامعهشناسان، ۱۳۸۸.
توسلی، غلامعباس، جامعهشناسی و آموزش و پرورش: دیروز، امروز، فردا، تهران: نشر علم، ۱۳۸۶.
توسلی، غلامعباس، جستارهایی در جامعه. شناسی معاصر، تهران: جامعهایرانیان، ۱۳۸۰، (حکایت قلم نوین، ۱۳۸۶).
توسلی، غلامعباس … [و دیگران]، دیدگاه توحیدی، گردآوری از: مصطفی ایزدی و قاسم مسکوب، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا.
توسلی، غلامعباس، مشارکت اجتماعی در شرایط جامعهٔ آنومیک رابطهٔ آسیبها و انحرافات اجتماعی با مشارکت اجتماعی، تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، ۱۳۸۲.
توسلی، غلامعباس، منابع و مأخذ کار و صنعت در ایران گزارشهای آماری و مقالات، باهمکاری محمد سلمان قائمیزاده، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۸
توسلی، غلامعباس، نظریههای جامعه. شناسی (۱): (رشته علوم اجتماعی)، تهران: دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۸.
توسلی، غلامعباس، نظریههای جامعه. شناسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۶۹.
گفتگو
چالشهای اجتماعی در ایران، گفتگو با دکتر پرویز پیران و دکتر غلامعباس توسلی، تهران: پایان، ۱۳۸۵.
ضمیری، محمدرضا، مناسبات جامعهشناسی و حدیث (مجموعه بحثها و گفتگوها): عماد افروغ، حمید پارسانیا، غلامعباس توسلی …، قم: مؤسسه علمیفرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۴.
برگردان
ایروینگ ام. زیتلین، … [و دیگران]، آینده بنیانگذاران جامعه. شناسی، ترجمهٔ غلامعباس توسلی، تهران: قومس، ۱۳۷۳.
فرانسیس فوکویاما، پایان نظم، تهران: جامعهٔ ایرانیان، ۱۳۷۹، (حکایت قلم نوین، ۱۳۸۵).
پل لازارسفلد، بینشها و گرایشهای عمده در جامعه. شناسی معاصر، ترجمه و تدوین غلامعباس توسلی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۰.
بوررو، آلفونسو، دانشگاه، سازمانی امروزین، ترجمهٔ غلامعباس توسلی و رضا فاضلی، تهران: علم، ۱۳۸۷.
نورث وی، مری، درآمدی بر گروهسنجی و پویائی گروهی، ترجمهٔ غلامعباس توسلی، تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، ۱۳۵۴.
کوهن، بروس، مبانی جامعه. شناسی، ترجمه و اقتباس غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۸۷.
لارسن، کالوین، نظریههای جامعه. شناسی محض و کاربردی، ترجمهٔ غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۷۷.
پایاننامه
Tavassoli, G. Abbas. La societe iranienne et le monde oriental, vue a travers l’oeuvre d’un ecrivain anglais James Morier et d’un ecrivain francais Pierre loti. Paris: Librairie d’Amerique et d’orient،۱۹۶۶