در دیدگاه سحابی اصل حفظ حقوق مردم است نه حفظ حکومت
امیر خرم
تهران- خبرگزاری کار ایران
۲۵/۱/۱۳۸۵
عضو شورای مرکزی نهضت آزادی ایران گفت: مرحوم سحابی متعلق به جریانی فکری بود که حفظ حقوق مردم را فضیلتی اخلاقی میدانست که هیچ فضیلتی بالاتر از آن نیست. از نگاه ایشان و نیز پیروان این اندیشه، اصل حفظ حقوق مردم است نه حفظ حکومت. حکومت از دل مردم بیرون می اید تا امور مردم را به سامان رساند و در این راه هیچ توجیهی از سوی حاکمان برای نقض احکام اخلاقی پذیرفته نمی باشد.
به گزارش خبرنگار “ایلنا”، امیر خرم در مراسم بزرگداشت مرحوم دکتر یداله سحابی که عصرپنج شنبه در حسینه ارشاد برگزارشد، پارسایی، زهد و تقوا پیشگی از جمله فضایل اخلاقی آن مرحوم برشمرد و گفت: مرحوم سحابی همچون مرحوم بازرگان و مرحوم طالقانی، متعلق به نسلی بود که سیاست را در دامان اخلاق آموخته بودند و هیچگاه آموزه های اخلاقی را برای حصول نتایج سیاسی به کنار ننهادند.
وی با بیان اینکه در هر نظام اخلاقی مرزی میان حسن و قبح اعمال کشیده می شود و لذا عملی ثابت در نظام های اخلاقی متفاوت ممکن است معانی مختلفی پیدا کند، افزود: چه بسا عملی در یک نظام اخلاقی نیکو تلقی گردد و در نظام اخلاقی دیگر، قبیح شناخته شود. به عنوان مثال، همجنس بازی در میان بسیاری از فرهنگ ها و نظام های اخلاقی نه تنها عملی قبیح بلکه حتی عملی شنیع تلقی می گردد اما همین عمل در میان برخی دیگر از ملل و مطابق نظام اخلاقی آنها نه تنها عملی مذموم شناخته نمی شود که حتی عین رعایت آزادی های فردی تلقی می گردد.
خرم تصریح کرد: همچنین در یک نظام اخلاقی ممکن است عملی در یک شرایط نیکو تلقی گردد و در شرایطی دیگر همان عمل، عملی ناشایست باشد. دروغگویی عملی است که از نظر اخلاقی مذموم شناخته می شود اما دروغگویی در برابر دشمن و به قصد خدمت به هم میهنان، قطعاً عملی ممدوح است.
وی با اشاره به اینکه مرحوم سحابی مولفه های اخلاق اسلامی را در خود پرورش داده بود و آنچنان در این وادی پیش رفته بود که موافقین و مخالفینش بر پایبندی او به فضایل اخلاقی اذعان می کنند، یادآور شد: از سوی دیگر وی کسی بود که بخش اعظم عمر خود را در عالم سیاست گذراند. در مقطعی قبل و بعد از انقلاب، به عنوان یکی از رهبران مخالف حکومتیان و در مقطعی کوتاه پس از انقلاب، به عنوان کارگزار حکومت. لیکن هیچگاه، چه آنگاه که در درون ساختار حکومت بود و بر کرسی حکومت نشسته بود و چه آنگاه که در برابر آن ایستاده بود، فضیلت های اخلاقی را برای رسیدن به اهداف (حتی موجه) سیاسی زیر پا ننهاد و رسیدن به اهداف سیاسی را توجیه گر دست یازیدن به رذیلت های اخلاقی نساخت.
خرم افزود:یکی از مهمترین مولفه هایی که سیاست و اخلاق را بهم پیوند می زند، رابطه مردم است با حکومت. اینکه حاکمان به مردم چگونه می نگرند، نقش مردم در تعیین حاکمان چیست و این رابطه دوسویی چگونه تعریف می شود، سخنی است به بلندای تاریخ مکتوب بشر.
به اعتقاد وی در یک نظام اخلاقی، اصل بر حفظ حقوق مردم است و مهمترین وظیفه حکومت نیز رعایت این نکته می باشد. در این نگاه، حکومت تنها وسیله ای است برای تحقق خواسته های مردم. لذا اصل حفظ حقوق و منافع مردم است نه حفظ حاکمان.
این عضو شورای مرکزی نهضت آزادی ایران اظهار داشت: آموزه های دین اسلام نیز که از طریق پیامبر و امامان شیعه به دست ما رسیده است، مبین همین نکته می باشد. شیوه حکومت امام علی(ع) بهترین نمونه ای است که نشان می دهد نباید هیچ بهانه ای، موجب سلب حقوق طبیعی مردم از سوی حکومت گردد. نوع برخورد امام با گروه خوارج قبل از آنکه دست به سلاح برده و علیه حکومت مرکزی دست به قیام مسلحانه بزنند، یعنی تا زمانی که تنها به عنوان یک گروه مخالف علیه امام علی(ع) فعالیت می کردند، می تواند یکی از بهترین مثال هایی باشد که چگونه امام حتی حقوق مخالفین خود را به عنوان بخشی از مردم بطور کامل رعایت می کرد. تا جاییکه با وجود آنکه آنها نه تنها حکومت امام را قبول نداشتند، بلکه در مسجد خود او و در حکومت او، علیه ایشان به عنوان کافر تبلیغ می کردند.
وی افزود: با این حال امام آنها را مسلمان می شناسد و از بیت المال صاحب حق می شمارد. حقوق کامل یک مسلمان را به آنها می دهد، هیچکدام را دستگیر نمی کند و به هیچکدام از آنها کوچکترین اهانتی نیز نمی کند. حتی آزادی آنها را محدود نمی نماید. چنانکه در تمام مدت حکومت وی، حتی یک نفر به خاطر مخالفت با حکومت مجازات نشد.
خرم در ادامه سخنانش به بیان بخش هایی از فرمان حضرت علی به مالک اشتر نخعی در هنگام انتصاب وی به حکومت مصر پرداخت و گفت: نامه ۵۳ در اوایل این فرمان امام خطاب به مالک می گوید” مهربانی با رعیت و دوست داشتن و لطف ورزیدن به ایشان را شعار قلبت قرار داده و با تاکید به تو سفارش می کنم که همچون درنده ای خونخوار مباش که خوردن گوشت ایشان را غنیمت شمری. که به راستی آنان دو دسته اند: یا در دین برادر تو می باشند یا انسانی هستند از جهت خلقت همانند تو که ممکن است پایشان بلغزد و خطایی از آنها سر بزند و به عمد یا اشتباه عملی ناصحیح مرتکب گردند. بنابر این تو به همانگونه که دوست داری خداوند عفو و بخشایش خود را به تو عطا فرماید و از گناهت درگذرد، عفو و بخشایش خود را به آنان عطا کن و از خطایشان درگذر.
“وی افزود: در جایی دیگر نیز امام خطاب به مالک اینگونه خطاب می کند: ” با تاکید به تو سفارش می کنم که هر گاه از تقصیر کسی درگذشتی، پشیمان مشو و باز با تاکید به تو می گویم که چون کسی را عقوبت کردی، شاد مگرد. و باز با تاکید به تو سفارش می کنم که پیش خود مگو که امور این مردم به من سپرده شده و تسلط دارم، فرمانروا هستم و همه از من فرمان می برند.” و نیز در جای دیگر است که ” بدان که هیچ چیز مانند به پا داشتن ظلم، نعمت خدا را نسبت به انسان دگرگون نمی سازد و دشمنی او را نسبت به انسان شتابان و نزدیک نمی کند. همانا خداوند فریاد ستم دیدگان را می شنود و در کمین ستمکاران است.
“به گفته خرم همچنین در این فرمان آمده است: ” به پاکدامنان و راستگویان بسیار نزدیک شو، آنگاه ایشان را عادت ده که درصدد چاپلوسی تو برنیایند و تو را با بیان کارهایی که نکرده ای، به دروغ خشنود نسازند. که به راستی چاپلوسی زیاد و پی در پی، در انسان تکبر و خودخواهی پدیدار می کند و حمیت و غرور را به او نزدیک می سازد.” و نیز : “همانا بهترین چیزی که باعث روشنی چشم و خرسندی والیان می گردد، برپا بودن و حکمفرمایی عدل و داد در شهرها و آشکار شدن دوستی رعیت نسبت به حکومت می باشد.” همچنین آمده است: ” همانا من از رسول خدا(ص) در چندین مورد شنیدم که می گفت: مردمی که ضعیف نتواند در میان آن مردم، بدون واهمه و گرفتگی زبان، حق خود را از قوی بگیرد، هرگز روی رستگاری را نخواهد دید.
وی تصریح کرد: مجموعه این سخنان و موارد بسیار دیگری که در سراسر نهج البلاغه یافت می شود، مبین آن است که از نظر امام علی(ع) به عنوان بهترین الگوی حکومت اسلامی، اصل بر مدارای با مخالفان و حفظ حقوق مردم بوده و مهمترین وظیفه حکومت نیز رعایت این حقوق است.
خرم با بیان اینکه نظام اخلاقی دیگری را نیز می توان برشمرد که سمبل آن نیکولا ماکیاولی است، خاطر نشان کرد: نام ماکیاولی و مکتب ماکیاولیسم در فلسفه سیاسی مترادف است با استفاده از هر نوع ابزاری برای کسب یا حفظ قدرت سیاسی بی آنکه دغدغه مغایرت این روش ها با نظام اخلاقی را داشته باشی.
وی افزود: در عین حال که در ظاهر نام ماکیاولی در عالم سیاست از منفورترین نام ها تلقی می گردد و هیچکس به دلیل بدنامی، جرأت آنکه خود را پیرو شیوه های وی بنامد ندارد، لیکن آنچه او در کتاب خود بیان داشته است، دستورالعمل بسیاری از حکومتگران در طول تاریخ گشته است اما مجموعه نظرات نیکولا ماکیاولی، بیان کننده آن است که در این دیدگاه، اصل بر حفظ نظام سیاسی است، حتی اگر نیاز به زیرپا نهادن حقوق طبیعی مردم باشد. چرا که رعایت حقوق مردم ممکن است به نابودی نظام سیاسی منجر گردد امادر دیدگاه پیشین که نمونه آن امام علی(ع) بود، سیاست معطوف به اخلاق بود و اخلاق متکای سیاست تلقی می شد.
خرم با بیان اینکه نمی توان منکر شد که در میان حاکمان، هستند کسانی که به جای حفظ حقوق مردم، حفظ نظام را بالاتر از هر چیز دیگری دانسته اند و افزود: برای این امر حتی به زیر پا نهاده شدن بدیهی ترین حقوق مردم، مانند حق آزادی بیان، حق دسترسی آزاد به اطلاعات، حق انتخاب شدن و انتخاب کردن، حق اجتماع و تشکل و ….. نیز رضایت می دهند.
وی تصریح کرد: استدلال پیروان این اندیشه آن است که باید نظام اسلامی به هر طریق ممکن حفظ شود تا بتواند در آینده، الگویی مناسب از یک نظام اخلاقی به جهانیان ارایه دهد. لیکن این سوال مقدر پاسخ داده نمی شود که آیا مولفه های اخلاقی در نظام آرمانی که قرار است بر پایه اخلاق اسلامی اداره شود، از همان نوع مولفه های اخلاقی است که اینک نیز در جامعه ما به عنوان فضیلت های اخلاقی شناخته می شوند و در کلام امام علی(ع) نیز متبلور است یا از نوع دیگری است.
خرم افزود: اگر از نوع همان مولفه هایی است که اینک نیز فضیلت شناخته شده و امام(ع) نیز بر پایبندی حکومت به آنها تاکید نموده است، آنگاه راه حصول به آن نظام آرمانی مبتنی بر اخلاق اسلامی، بسط و گسترش همین اخلاق موجود می باشد. چگونه می توان با زیر پا نهادن فضیلت های اخلاقی موجود، نظامی سیاسی را بنیان نهاد که هدف غایی آن پیاده سازی همین احکام اخلاقی است. اما اگر مولفه های اخلاقی آن نظام آرمانی، با نظام اخلاقی موجود متفاوت است، باید از سوی مبلغان و مدعیان آن شیوه تبیین شود که آن نظام اخلاقی از چه مولفه هایی تشکیل شده است.