جلد ۱۰ اسناد نهضت آزادی ایران
نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور
(۱۳۴۱-۱۳۵۷)
دفتر اول – پیام مجاهد
(۱۳۵۱ ـ ۱۳۵۷)
نهضت آزادی ایران
بهمن ماه ۱۳۸۷
مقدمه
۱- تشکیلات نهضت آزادی ایران در خارج از کشور در اوایل سال ۱۳۴۱، یعنی در حدود یک سال پس از اعلام تأسیس نهضت در ایران، به همت آقایان علی شریعتی، پرویز امین، مصطفی چمران، صادق قطب‌زاده و ابراهیم یزدی تشکیل شد. این پنج نفرهمگی در طول سالیان دراز با بنیانگذاران نهضت آزادی ایران در داخل کشورهمکار و همگام بودند و در خارج از کشور نیز با سازمانهای دانشجویی و جبهه ملی ایران همکاری داشتند.
علی شریعتی، علاوه بر همکاری با پدرش استاد محمد تقی شریعتی در کانون نشر حقایق اسلامی در مشهد، عضو کمیته نهضت مقاومت ملی استان خراسان بود و همراه با سایر اعضای آن در سال ۱۳۳۶ دستگیرشد. شریعتی، که شاگرد اول دوره تحصیلی‌اش بود، در سال ۱۳۳۸برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. او عضو فعال سازمان دانشجویان ایرانی در فرانسه و سردبیر هیأت تحریریه روزنامه ایران آزاد بود.
پرویز امین در کمیته نهضت مقاومت ملی شاخه اراک فعالیت داشت. او نیز برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و همراه با شریعتی، با سازمان دانشجویان ایرانی در فرانسه همکاری نزدیک داشت.
صادق قطب زاده، به هنگام تحصیل در دبیرستان، عضو شاخه دانش‌آموزی نهضت مقاومت ملی، که زیر نظر عباس شیبانی فعالیت می‌کرد، بود او پس از اتمام دوره دبیرستان برای ادامه تحصیل به آمریکا سفر کرد و در آنجا به شورای مرکزی جبهه ملی ایران، شاخه آمریکا، پیوست. او در نشست سالانه سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا در سال ۱۳۳۹ به عنوان عضو هیأت دبیران آن سازمان انتخاب شد.
مصطفی چمران عضو فعال انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران و، همزمان، عضوکمیته نهضت مقاومت ملی در دانشکده فنی دانشگاه تهران بود. او نیز که در میان دانشجویان همدوره‌اش شاگرد اول شد، در سال ۱۳۳۸برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و در آنجا عضو سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا و شورای مرکزی جبهه ملی شاخه آمریکا بود.
ابراهیم یزدی در سالهای ۱۳۲۸تا۱۳۳۲ عضو شورای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران و عضو منتخب سازمان دانشجویان دانشگاه تهران بود. وی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به نهضت مقاومت ملی پیوست و در کمیته‌های مختلف عضو بود. یزدی در سال ۱۳۳۹ برای گذراندن دوره‌های علمی به آمریکا رفت و در آنجا عضو شورای مرکزی جبهه ملی، شاخه آمریکا و عضو موسس انجمن اسلامی دانشجویان و انجمن اسلامی پزشکان در آمریکا و کانادا بود.
به فاصله کوتاهی پس از پایه‌گذاری شاخه نهضت در خارج از کشور، اعضای دیگری از نهضت آزادی، ازجمله غلامعباس توسلی، محمد توسلی، ابوالفضل بازرگان و … ، به خارج از کشور رفتند و با همکاری اعضا یا علاقه‌مندان دیگر مقیم خارج شاخه‌های مستقل ولی مرتبط با نهضت آزادی ایران در اروپا و آمریکا را تشکیل دادند که تا سال ۵۷ فعالیت آنها ادامه داشت.
پایه‌گذاران نهضت‌آزادی ایران در خارج از کشور و اعضای دیگر نهضت که به آنها پیوستند اگرچه در زمانهای مختلف برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفتند، همه آنها، بدان‌گونه، که در بالا اشاره شد، از آغاز استقرارشان در محل تحصیل و سکونت جدید دست به فعالیتهای اسلامی و سیاسی زدند. از اواسط سال ۱۳۳۹، همزمان با شروع فعالیت علنی جبهه ملی ایران و تشکیل شاخه‌های جبهه ملی در قاره‌های آمریکا و اروپا، این افراد فعالیتهای سیاسی‌شان را در تشکیلات جبهه ملی ایران متمرکز ساختند.
پس از اعلام تأسیس نهضت‌آزادی ایران، افراد یاد شده، اگر چه تشکیل شاخه‌های نهضت در خارج از کشور و حمایت از نهضت در داخل کشور را ضروری می‌دیدند، با توجه به فعالیتهای جبهه ملی و سازمانهای دانشجویی، خط‌مشی‌شان را، در دوره اول، عمدتاً بدون فعالیت سیاسی بیرونی و صرفاً در جهت عضوگیری و سازماندهی متمرکز ساختند. اما، هنگامی که بحث‌های درونی در جبهه ملی ایران درباره چگونگی ساختار تشکیلاتی آن بالا گرفت، دو نگرش کلی در برابر هم قرار گرفت. نگاه اول بر این باور بود که جبهه ملی باید مرکز تجمع احزاب و نیروهای ملی، با مرامنامه و خط مشی مشخص و تعریف شده، باشد. نگاه دوم این بود که احزاب باید خودرا منحل کنند و همه‌ی اعضای آنها به صورت فردی وارد جبهه شوند و در واقع جبهه تبدیل به یک حزب واحد سراسری شود. در همین رابطه، برخی از احزاب، مانند حزب سوسیالیست ایران به رهبری دکتر خنجی، خود را منحل کردند. سرانجام، نگرش دوم غالب شد و هنگامی که نهضت‌آزدی ایران درخواست عضویت در جبهه ملی ایران کرد، جواب رد به آن داده شد. سازمان دانشجویان عضو جبهه ملی ایران، که از نگرش اول حمایت می‌کرد، در نامه‌ای به شادروان دکتر مصدق ـ که در احمدآباد، در منزل شخصی‌اش زندانی و تحت نظر بود ـ فرایند طی شده را گزارش داد و از رهبر نهضت ملی ایران کسب نظر کرد. دکتر مصدق در پیامش به کنگره جبهه‌ملی از نظر اول حمایت کرد و سرانجام با استعفای مرحوم الهیارصالح و به پیشنهاد دکتر مصدق، آقای باقر کاظمی از احزاب ملی شامل حزب ایران، حزب ملت ایران، حزب مردم ایران، جامعه سوسیالیست‌های نهضت‌ملی، نیروی سوم و نهضت‌آزادی ایران، برای تشکیل جبهه‌ملی(سوم) دعوت کرد. به این ترتیب، جبهه‌ملی سوم، فعالیتش را با حضور نمایندگان احزاب یاد شده آغاز کرد، اما پس از صدور چند بیانیه، نیروهای امنیتی همه فعالان احزاب را بازداشت کردند و جبهه‌ملی سوم عملاً متوقف شد.
همزمان با اعلام موجودیت جبهه‌ملی سوم در تهران، نمایندگان احزاب یاد شده در بالا، در خارج از کشور به دور یکدیگر جمع شده، تشکیل جبهه‌ملی سوم ـ خارج از کشور ـ را اعلام کردند.
به این ترتیب، نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور به جبهه ملی سوم پیوست. فعالیت جبهه‌ملی سوم ـ خارج از کشور نیز، پس از انتشار چندین اعلامیه، به علت اختلافاتی که در میان نیروهای ملی خارج از کشور پدید آمد عملاً محدود و متوقف شد.
از اواسط سال ۱۳۴۲، هسته مرکزی(مؤسسان) نهضت‌آزدی ایران ـ خارج از کشور طرح تدارک و سازماندهی یک شاخه نظامی را تصویب کرد. بدین منظور نماینده‌ای به الجزایر اعزام شد تا با مقامات مسئول آن کشور، که در پی یک انقلاب مردمی کم‌نظیر استقلالش را از فرانسه استعمارگر بدست آورده بود، برای ایجاد پایگاه آموزشی و دریافت کمک‌های اولیه مذاکره کند. همزمان، دیدارهایی میان دکتر چمران و دکتر یزدی با مقامات مصری در واشنگتن صورت گرفت که به دنبال آن از نمایندگان نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور دعوت شد که برای مذاکره با سفیر مصر در سوئیس به برن بروند. این تماس‌ها و مذاکرات با سفر یکی از افراد نزدیک به نهضت‌آزادی ایران و شخص آیت‌الله طالقانی به خاورمیانه، به مقصد مصر همزمان شد. از این رو، با توصیه دوستان در ایران، آن فرد با اعضای هسته مرکزی نهضت‌آزادی ـ خارج از کشور تماس برقرار کرد. در پی دیدار و گفتگو با سفیر مصر، یک هیات پنج نفری به مصر رفت و با مقامات مصری مذاکره و توافق‌هایی صورت گرفت. شرح و گزارش این شاخه از فعالیت‌ها در جای دیگری خواهد آمد.
با آغاز فعالیت این شاخه، استراتژی نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور در سه بعد تدوین شد: بُعد اول تشکیل یا تقویت انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا، بُعد دوم توسعه سازمانی و تشکیلاتی نهضت‌آزادی ایران با حداقل فعالیتهای مشهود بیرونی و بُعد سوم تدارک و سازماندهی مبارزه مسلحانه.
از اواسط سال ۱۳۴۶، بنا به عللی، سازماندهی در بعد سوم متوقف شد و افراد و اعضای آن از خاورمیانه، اروپا و آمریکا، به جزآقایان چمران، قطب زاده و یزدی، به ایران بازگشتند. از این زمان به بعد، فعالیت نهضت‌آزادی ایران در خارج از کشور در دو بعد فرهنگی و سیاسی متمرکز شد.
۲- اسناد مربوط به فعالیتهای نهضت‌آزادی ایران در دوران یاد شده در سه بخش گردآوری شده است. بخش‌اول شامل اعلامیه‌ها، نامه‌ها و تحلیل‌های سیاسی است که به مناسبت های گوناگون منتشر شده است. فهرست و متن کامل این اسناد در بخش اول این مجموعه آمده است.
بخش دوم کتابهاو جزوه‌های جداگانه شامل بیش از ۷۰ عنوان است. فهرست این نشریات و متن برخی از آن ها در بخش دوم آمده است.
بخش سوم شامل ۶۳ شماره ماهنامه پیام مجاهد است که در طول سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷منتشر شده است.
انتشار پیام مجاهد از سال ۱۳۵۰ هنگامی آغاز شد که انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا شکل گرفته و توانسته بودند بخش قابل ملاحظه‌ای از نیروهای اسلامی را جذب کنند. رشد و گسترش فعالیت نیروهای ملی ـ اسلامی در ایران، از جمله بازداشت و محاکمه سران نهضت‌آزادی ایران، پیوستن بخش قابل توجهی از روحانیت ایران به جنبش ضد استبدادی، تلاش فرهنگی متمرکز و گسترده دکتر شریعتی در حسینیه ارشاد و دستگیری جمعی از اعضای بنیانگذار سازمان مجاهدین خلق و علنی شدن فعالیت آنان، که از سال ۱۳۴۵ شروع به کار کرده بودند، موجب آن شد که گرایش‌های دینی ـ سیاسی در میان جوانان، بویژه دانشجویان و دانشگاهیان ایران و نیز در میان دانشجویان خارج از کشور، تقویت شود. این پدیده، نیازهای سیاسی جدیدی را به وجود آورد. نهضت‌آزادی ایران، برای پاسخ دادن به این نیازها، انتشار نشریه پیام مجاهد را آغاز کرد.
نخستین شماره پیام‌مجاهد در خرداد ۱۳۵۱در دوصفحه منتشر شد ولی به تدریج به شمار صفحات آن افزوده شد. تعداد صفحات هر شماره به حجم و نوع اخبار و مطالب دریافتی بستگی داشت. آخرین شماره در ۸ صفحه انتشار یافت.
اگرچه پیام مجاهد ارگان نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور بود، این وابستگی سازمانی تا شماره ۱۰ نشریه اعلام نشده بود.
نمایندگان سازمان مجاهدین خلق در خارج کشور از انتشار پیام‌مجاهد خشنود نبودند و اصرار بر تعطیل آن داشتند. نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور، نیز دلایل ویژه‌اش را برای انتشار آن داشت و با نظر آن سازمان موافق نبود، زیرا قلمرو فعالیت سازمان را در داخل ایران می‌دانست، نه در خارج از کشور. فعالان ملی ـ اسلامی ـ چه در نهضت‌آزادی ایران، چه در انجمن‌های اسلامی دانشجویان ـ با اشرافی که بر وضعیت خارج از کشور داشتند، ایجاد ابزارهای تبلیغاتی برای معرفی و دفاع از جنبش اسلامی داخل ایران را لازم می‌دانستند. رهبران سازمان مجاهدین خلق مسئله را با آقایان مهندس بازرگان و آیت‌الله طالقانی مطرح کردند و آن بزرگواران، ضمن انعکاس نظر سازمان، خواستار توضیحاتی از نهضت‌آزادی خارج از کشور شدند. توضیحات لازم از سوی شورای مرکزی نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور، در نامه‌ای برای آن سروران داده شد و سرانجام توافق گردید که انتشار پیام‌مجاهد با ذکر عبارت “ارگان نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور” ادامه یابد. در شماره ۱۰ نشریه، این وابستگی اعلام شد.
هیات تحریریه پیام مجاهد در شهر هیوستون، تگزاس مستقر بود و زیر نظر آقای دکتر ابراهیم یزدی قرار داشت. هر شماره آن، پس از تدوین و تنظیم و صفحه‌بندی، در چاپخانه‌ای در همان شهر، که متعلق به یک گروه سیاه‌پوست مسلمان بود، در ده هزار نسخه، برای توزیع در میان ایرانیان مقیم آمریکا، چاپ می‌شد. نسخه اصلی روزنامه، بلافاصله پس از چاپ، با پست سریع به اروپا ارسال می‌شد. شورای نهضت‌آزادی ایران در اروپا، یکی از اعضایش را به عنوان مسئول تکثیر و توزیع نشریه در اروپا معین کرده بود. افزون بر اروپا، پیام‌مجاهد برای خاورمیانه (لبنان و عراق) ، افغانستان، هند، پاکستان و فیلی‌پین نیز فرستاده می‌شد.
در پیام‌مجاهد، علاوه بر سرمقاله‌های آن، که تحلیل‌های سیاسی و بعضاً اقتصادی آن دوران است، اخبار فعالیتهای مبارزان سیاسی در ایران، متعلق به جریان ملی ـ اسلامی، اعم از روشنفکران دینی یا روحانیان، منعکس شده است و می‌تواند منبع خوبی برای مطالعات و بررسی‌های پژوهشگران تاریخ باشد. علاوه بر این، با توجه به این که در آن برهه، که دوران خفقان و استبداد و تضییقات مختلف حکومت ایران بود، دیدگاه‌ها و عملکرد افراد و گروه های گوناگون اجتماعی به صورت شفاف بازتاب می‌یافت، مجموعه پیام مجاهد، می‌تواند روایت روشنی از موضع‌گیری های گوناگون برای فعالان سیاسی ـ اجتماعی و پژوهشگران بوده، در شناسایی و ارزیابی حرکتهای اجتماعی راهگشای محققان و پویندگان راه رهایی و استقلال و آزادی ایران باشد.
**************
پس از پیروزی انقلاب، نهضت‌آزادی ایران، برای انتقال دانش و تجربه مبارزات سیاسی، اسناد نهضت مقاومت ملی ایران در سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۰ را در پنج (۵) جلد گردآوری کرد. سه(۳) جلد از این اسناد منتشر شده است، اما دو جلد آن، متاسفانه، در یورش‌هایی که به دفتر مرکزی نهضت‌آزادی ایران در خیابان استاد مطهری تهران صورت گرفت، به یغما رفت.
در همین راستا، اسناد نهضت‌آزادی ایران از زمان تاسیس در سال ۱۳۴۰ جمع‌آوری و بخش اعظم آن منتشر شده است. اسناد فعالیتهای نهضت‌آزادی ایران ـ خارج از کشور، از جمله “پیام‌مجاهد”، نیز پیشتر گردآوری شده بود که در تهاجم‌های مکرر به دفتر مرکزی یا به خانه‌های مسئولان و فعالان نهضت‌آزادی ایران از بین رفت. اما تلاش برای جمع‌آوری و انتشار این بخش از تاریخ مبارزات ملی ـ اسلامی، به رغم این رویدادهای ناگوار، متوقف نشد و سرانجام، به همت و لطف دوستان و علاقه‌مندان نهضت‌آزادی ایران، مجموعه‌ای ازاسناد نهضت آزادی در خارج ازکشور تهیه شد که کار حروف‌چینی آنها به پایان رسیده است و اکنون خدا را سپاسگزاریم که می‌توانیم دفتر اول جلد ۱۰ اسناد نهضت آزادی ایران را در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار دهیم. به خواست خدا، دو بخش دیگر متعاقبا تکمیل و منتشر خواهد شد.
نهضت آزادی ایران
بهمن ماه ۱۳۸۷
